مجید تخت روانچی، نماینده جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل تصمیم آمریکا برای اعمال تحریم علیه ایران را «فاقد اثر عملی» و نشانه «انزوای» ایالات‌متحده پس از «ناکامی»‌های اخیر، توصیف کرد. دیگر مقامات جمهوری اسلامی نیز واکنش مشابهی داشته‌اند. تاجایی که بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران بازگشت تحریم‌های هسته‌ای را نیز بر فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی «بی‌تاثیر» توصیف کرده است.

آمریکا روز دوشنبه ۲۷ شخص حقیقی و حقوقی وزارت دفاع جمهوری اسلامی و افراد مرتبط با برنامه‌های هسته‌ای و تسلیحاتی ایران را تحریم کرد. همچنین دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا یک فرمان اجرایی امضاء کرد که به موجب طرفین معامله‌های هسته‌ای یا تسلیحاتی با جمهوری اسلامی که به هر نحوی در کمک به این برنامه‌ها نقش داشته باشند، تحریم می‌شوند. از سوی دیگر واشینگتن‌ از بازگشت همه تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران از طریق فعال شدن مکانیسم ماشه خبر داده که از نگاه تهران «امکانپذیر» نیست.

هرچند بریتانیا، فرانسه، آلمان، چین و روسیه به عنوان طرف‌های باقی‌مانده در برجام ضمن انتقاد از اقدام این آمریکا، فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌ها را قانونی نمی‌دانند، بررسی عملکرد این کشورها پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای نشان می‌دهد که بین «حرف» و «عمل» آنها فاصله زیادی وجود دارد. 

مواضع طرفین در بازه زمانی ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۷ (خروج آمریکا از برجام) تا ۳۱ شهریور ۱۳۹۹ (بازگشت تحریم‌های مورد ادعای واشینگتن) حاکی از آن است که اروپا، چین و روسیه ضمن اصرار به حفظ برجام،  بیش از آنکه در برابر تحریم‌های آمریکا ایستادگی کنند، با آن همراهی کرده‌اند.

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا در اردیبهشت ۹۷، پس از ماه‌ها پیشنهاد مذاکره مستقیم با رهبران جمهوری اسلامی، سرانجام تهدید پاره کردن برجام را عملی کرد.

ترامپ با صدور یک فرمان اجرایی، نظیر آنچه روز گذشته برای بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران امضاء کرد، ایالات‌متحده را از برجام خارج کرد.

واکنش تهران

آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی در واکنش به شعارهای انتخاباتی ترامپ که گفته بود «برجام بدترین توافق تاریخ آمریکا است»، تهدید کرده بود، «اگر آنها برجام را پاره کنند، ما آن را آتش می‌زنیم.»

اما حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران در واکنش به این اقدام آمریکا گفت، «اگر برجام کاغذپاره شود، راه روشن است» و البته هیچ دستوری برای مقابله با عهدشکنی ایالات‌متحده صادر نکرد. روحانی در همان روز به مردم وعده داد که نگران پیامدهای اقتصادی تصمیم رئیس‌جمهور آمریکا نباشند.

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه و عضو ارشد مذاکرات هسته‌ای منتهی به برجام نیز گفت: «اگر ترامپ دست به اشتباه برهم زدن برجام بزند، یقینا در شرایط بدتری مجبور می‌شود حقوق مردم ایران را بپذیرد.»

فرماندهان نظامی نیز ایالات‌متحده را تهدید کردند که جمهوری اسلامی دست بالا را در معادله‌های منطقه‌ای دارد.

اروپا و روسیه

اتحادیه اروپا هم در مقابل خروج آمریکا از برجام اعلام کرد که این یک سند «چندجانبه» است و آمریکا نمی‌تواند به طور یکجانبه آن را ترک کند. (موضعی مشابه آنچه که امروز در برابر فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌ها دارند.)

بریتانیا، فرانسه و آلمان ضمن ابراز تاسف از تصمیم آمریکا، تاکید کردند که به تعهدات خود در برجام پایبند می‌مانند.

روسیه، یکی دیگر از طرفین برجام نیز خروج آمریکا از برجام را بی‌اعتنایی به قوانین بین‌المللی توصیف و آن را محکوم کرد.

بازگشت تحریم‌های آمریکا

تا شش ماه پس از خروج آمریکا از برجام، بخش‌ عمده‌ای از تحریم‌های ایالات‌متحده علیه ایران به ویژه تحریم‌های مرتبط با بخش نفت و بانکداری دوباره اعمال شد. این تحریم‌ها مبنای اعمال مجازات علیه شرکت‌های بین‌المللی متهم به همکاری با ایران قرار گرفت. در همین زمان بود که معدود شرکت‌‌ها اروپایی و بانک‌های بزرگ که همچنان در حال برآورد شرایط سرمایه‌گذاری در رابطه با ایران بودند، تصمیم خود برای چشم‌پوشی از پتانسیل‌های بازار ایران را نهایی کردند.

به گفته بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران، «حتی کشورهایی اروپایی مانند یونان که از معافیت از تحریم‌های نفتی برخوردار بودند نیز از ایران نفت نمی‌خریدند». بر اساس گزارش روزنامه جهان صنعت، شرکت‌های اروپایی از نیمه دوم سال ۱۳۹۷، «کلا خرید نفت از ایران را متوقف کردند» و صادرات اروپا به ایران از ۶.۲ میلیارد یورو به یک میلیارد و ۱۲۰ میلیون یورو رسید.

دولت ترامپ در سالگرد خروج از برجام در هجدهم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۸ به همه معافیت‌ها از تحریم‌های نفتی ایران پایان داد و به این ترتیب چین، بزرگترین مشتری نفت ایران، خرید نفت از ایران را «به شدت» کاهش داد.

این در حالی بود که مقامات پکن از ماه‌ها قبل سرگرم مذاکره با کشورهایی مانند عربستان سعودی و عراق بودند تا در صورت حذف گزینه ایران، جایگزین‌های مطمئنی برای تامین منابع نفتی در اختیار داشته باشند.

مجیدرضا حریری ششم بهمن‌ماه ۱۳۹۸ با اعلام کاهش ۳۵درصدی تجارت ایران و چین گفت: «تحریم‌های آمریکا لطمه جدی به صادرات ایران به چین، شامل نفت، گاز و میعانات گازی وارد کرده است.» پیش از آن گمرک چین نیز با انتشار گزارشی از «افت چشمگیر» تجارت دوجانبه خبر داده بود. امروز مقامات تهران در توصیف وضعیت فروش نفت می‌گویند که «حتی امکان فروش یک قطره نفت» هم وجود ندارد.

در مورد تجارت اروپا با ایران یک سال و نیم پس از خروج آمریکا از برجام، خبرگزاری تسنیم در شهریور ۱۳۹۸به نقل از اداره اطلاعات اقتصادی اتحادیه اروپا (یوروستات)، از افت ۹۳درصدی واردات اروپا از ایران خبر داد.

علاوه بر صادرات نفتی؛ صادرات غیر نفتی ایران نیز در دو سال گذشته کاهش یافته است. ۲۲شهریورماه امسال مدیرکل دفتر عربی و آفریقای سازمان توسعه تجارت ایران گفت: «کل صادرات غیرنفتی ایران به کشورهای عربی نسبت به مدت مشابه سال قبل ۳.۵میلیارد دلار کاهش یافته است.» فرزاد پیلتن همچنین گفت کل صادرات غیر نفتی ایران در پنج ماه ابتدایی سال جاری ۱۰میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار بود که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۴۰درصد کاهش داشته است.

جمهوری اسلامی ایران یک سال پس از خروج آمریکا از برجام و در واکنش به اعمال تحریم‌های نفتی و سکوت اروپا، روند کاهش تعهدات هسته‌ای در چارچوب برجام را آغاز کرد. اما حتی این اقدام نیز نتوانست اروپا را از انفعال خارج کند.

اکنون در حالی که مقامات اروپایی همان جمله‌های بیانیه‌های دو سال و نیم گذشته را در واکنش به اقدام اخیر واشینگتن تکرار می‌کنند و خطر تحریم‌های ثانویه اندک امید‌های باقی‌مانده به از سرگیری تجارت شرکت‌های اروپایی با ایران را از بین برده،‌ تهران همچنان از «بی‌تاثیر» بودن تحریم‌های آمریکای «منزوی» سخن می‌گوید.

شاید بتوان گفت در بین تمامی واکنش‌های مقامات تهران به بازگشت تحریم‌های آمریکا، دیدگاه علی علیزاده، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی، نسبت به آنچه پیش روی جمهوری اسلامی قرار دارد، به واقعیت نزدیک‌تر است. به گفته او، «با فعال شدن مکانیسم ماشه جنازه برجام به خاک سپرده می‌شود. آمریکا در قالب تحریم‌های ثانویه یا یکجانبه، شش قطعنامه تحریمی را اعمال می‌کند، چرا که ماهیت اقتصاد سرمایه‌داری اروپایی مبتنی بر شرکت‌های خصوصی و غیردولتی است و بیانیه کشورهای اروپایی در عمل ارزش چندانی ندارد.»