در ده روز پایانی دی‌ماه ۹۹ بخش قابل‌توجهی از جنگل‌ها و عرصه‌های طبیعی شمال کشور دچار حریق شدند.

این آتش‌سوزی‌ها از روز پنجشنبه ۱۵ دی‌ماه در مناطق جنگلی منطقه «دارابکلا» در نزدیکی ساری آغاز شد و در طی چند روز تا اواخر دی ماه، جنگل‌های شمال ایران شاهد آتش‌سوزی‌های جسته و گریخته بود حتی آتش‌سوزی‌ها به جنگل‌های آقچای جمهوری آذربایجان، هم‌مرز با شهر آستارا در استان گیلان هم امان نداد.

تنها در استان گلستان، به گفته عبدالرحیم لطفی، سرپرست اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان در دی ماه گذشته ۱۱۱ فقره آتش‌سوزی در جنگل‌های این استان به وقوع پیوست و آتش‌سوزی‌های اخیر ۱۰۳ هکتار از جنگل‌های پهن‌برگ گلستان را از بین برده است.

رسانه‌های داخلی ایران می‌گویند تمامی آتش‌سوزی‌ها مهارشده اما محیط‌بانان با توجه به شرایط موجود، همچنان در وضعیت آماده‌باش‌اند.

سازمان‌های دولتی خطای انسانی غیر عمد، سهل‌انگاری و شرایط آب و هوایی گرم را از دلایل مهم آتش‌سوزی عنوان کردند اما منابع محلی می‌گویند علت آتش‌سوزی‌ها در این استان قاچاق چوب بوده است.

مسئولان حکومتی ایران نیز می‌گویند آتش‌سوزی‌های اخیر آسیب جدی به جنگل‌ها وارد نکرده است اما تصاویری که در شبکه‌های اجتماعی منتشرشده است حکایت دیگری از این حادثه را روایت می‌کند.

مسعود مولانا، عضو شورای هماهنگی محیط‌زیست و منابع طبیعی ایران می‌گوید از سه میلیون و ۶۰۰ هزار هکتار مساحت جنگل‌های شمال کشور اکنون تنها یک‌میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار آن باقی‌مانده که ۹۰ درصد آن نیز از حالت پایدار خارج‌شده است.

مجموعه جنگل‌های هیرکانی در ۱۴ تیرماه ۱۳۹۸ به عنوان بیست و چهارمین اثر تاریخی و طبیعی ایران در یونسکو به ثبت جهانی رسید.

وسعت مجموعه جنگل‌های هیرکانی نزدیک به دو میلیون هکتار است. این جنگل از منطقه پارک ملی هیرکان جمهوری آذربایجان آغاز و تا استان خراسان شمالی در ایران امتداد دارد و تحت حفاظت مشترک سازمان حفاظت محیط زیست ایران و سازمان میراث فرهنگی کشور است.

بیش از ۳۲۰۰ گونه گیاهی، ۴۴ درصد آوندداران، ۵۸ گونه پرنده، ۵۸ گونه پستاندار از جمله پلنگ ایرانی در این جنگل‌ها زندگی می‌کنند. نزدیک هفت و نیم میلیون نفر در این جنگل‌ها زندگی می‌کنند.

آتش‌سوزی‌های اخیر در جنگل‌های هیرکانی آسیب جدی به پوشش گیاهی این ناحیه زده و حیات حیوانات این جنگل‌ها را با تهدید مواجه کرده است.

کارشناسان می‌گویند در ایران آتش‌سوزی طبیعی که مانند آن در ایالات‌متحده آمریکا و یا استرالیا رخ می‌دهد وجود ندارد و تمامی آتش‌سوزی‌ها در کشور عمدی و به دست عوامل انسانی صورت می‌گیرد. آتش‌سوزی‌های صورت گرفته در سطح کشور عموماً در مناطق صعب‌العبور است و در کنار جاده‌ها نیست. بالای هفتاد درصد آتش‌سوزی‌های ایران در مناطق صعب‌العبور است و انسان‌ها در آن جا تردد ندارد، بنابراین نمی‌توان با قاطعیت گفت خطای مسافران گذری موجب آتش‌سوزی بوده است.

یک کارشناس محیط‌زیست که نخواست هویتش آشکار شود با بیان این که آتش‌سوزی‌ها سه دلیل عمده دارند می‌گوید: «دلیل اول آن آتش زدن قاچاقچیان چوب است که برای آسان کردن روند گریز و دستگیر نشدنشان از سوی محیط‌بانان دست به این اقدام می‌زنند تا با سرگرم کردن نیروهای محیط‌بانی اقدام به فرار کنند و اگر خواستند در نقطه‌ای دیگر تخلف کنند با خیال راحت به کارشان ادامه دهند. دلیل دوم وقوع آتش‌سوزی‌ها این است که ساکنان بومی و محلی که در اطراف جنگل‌های هیرکانی زندگی می‌کنند، ذینفع نیستند چون طرحی در مجلس ایران با عنوان طرح تنفس جنگل‌های شمال ایران تصویب شد که به‌موجب آن برداشت از جنگل‌ها و حتی جنگل‌های هیرکانی ولو این که چوب خشک باشد، ممنوع شد و به همین سبب با اجرایی شدن این قانون دیگر بسان گذشته محلی‌ها نمی‌توانستند حتی برای چرای دام‌های خود نیز از جنگل‌ها استفاده کنند و به همین دلیل نوعی کینه به دل‌گرفته‌اند و تمایل دارند ضرر برسانند تا ثابت کنند این طرح مناسب نیست. دلیل سوم آن این است که محیط‌بانان با شکارچیان برخورد قاطع و قانونی می‌کند و این برخوردها برای شکارچیان غیرمجاز تبعات مالی به همراه دارد. ازاین‌رو تلاش می‌کند تا با آتش زدن جنگل‌ها کمی رنج متحمل شده خود را با محیط‌بان تقسیم کند، درواقع می‌خواهد اقدام محیط‌بان را با این کار تلافی کند.»

برخی کارشناسان نیز اجرایی شدن طرح تنفس جنگل‌ها را از ابتدای سال ۹۹ از دلایل مهم گسترش آتش‌سوزی‌های اخیر می‎دانند. طرحی که در آن فرصتی ده‌ساله به جنگل‌ها در برابر قطع چوب درختان برای مصارف تجاری و صنعتی ارائه داده بود و براساس قانون، دو میلیون هکتار را از جنگل‌های هیرکانی شمال کشور پوشش می‌داد. با اجرایی شدن این قانون به دلیل کمبود عرضه چوب جنگلی، قیمت آن بالا رفت و متخلفین انگیزه بیشتری برای قاچاق چوب پیدا کرده‌اند.

دست‌اندازی به اراضی جنگلی، تغییر کاربری اراضی، وقوع آتش‌سوزی، چرای بی‌رویه دام، رونق ویلاسازی در عرصه‌های جنگلی، توسعه و بهسازی راه‌ها و قطع غیرمجاز درختان ازجمله تهدیدات فراروی جنگل‌های شمال کشور است.

مطابق آمار رسمی ارائه‌شده، سالانه دست‌ کم ۱۵ هزار هکتار از جنگل‌ها و مراتع ایران در آتش می‌سوزد. طبق اعلام فائو، ۹۰ درصد آتش‌سوزی جنگل‌ها در ایران عامل انسانی دارند.

نبود بالگرد و هواپیماهای مخصوص آب‌پاش و همچنین نبود مراکز رصد در برخی از استان‌ها از دلایلی است که اطفای حریق را در کشور با مشکل مواجه کرده است.

البته نمی‌توان مسئولیت اطفای حریق را تنها بر دوش سازمان جنگل‌ها گذاشت، چراکه این نهاد اعتبارات محدودی دارد و نیازمند ورود جدی‌تر دولت و مجلس در این حوزه است تا با تخصیص بودجه بیشتر خرید بالگردهای مخصوص آب‌پاش تسهیل شود.

جنگل‌های هیرکانی شمال کشور نیازمند حمایت جدی‌تر مدیران و همراهی مردم برای حفظ این رویشگاه‌های ارزشمند است. برای این کار دولت باید با آگاهی‌رسانی و تعلیم ساکنان بومی که در نزدیکی جنگل‌ها زندگی می‌کنند، آموزش دهند که جنگل‌ها نه‌تنها متعلق به دولت بلکه یک گنجینه ملی است و همه شهروندان باید بیش‌ازپیش در حفظ بوم‌سازه آن کوشا باشند و دولت نیز باید ساکنان بومی را از منابع جنگل ذینفع کند تا آن‌ها نیز در برابر آتش‌سوزی‌های احتمالی بعدی احساس مسئولیت کنند.

به عقیده کارشناسان حوزه محیط‌زیست، دولت باید با ورود به مسائل زیست‌محیطی کشور، تفکر دوستی با طبیعت را در بین بومی‌نشینان اطراف جنگل رواج دهد، چراکه این آتش‌سوزی‌ها تنها جنگل‌ها را از بین نمی‌برد بلکه به فقر جوامع محلی نیز دامن می‌زند و معیشت شهروندان نیز وابسته به این جنگل‌ها و مراتع است.

جنگل‌های هیرکانی قدمتی بسیار طولانی دارند. تخمین زده می‌شود که قدمت این جنگل‌ها به ۲۵ میلیون سال قبل برگردد اما آتش‌سوزی‌های اخیر کمر به نابودی این جنگل‌ها بسته و عدم توجه و برنامه‌ریزی برای پیشگیری و جلوگیری از آتش‌سوزی‌های جنگلی می‌تواند به نابودی یک بخش تاریخی حیات زمین منجر شود.