ارمنی‌های عراق هموار سعی دارند در هر زمینه‌ای که برای خدمت به جامعه فعالیت می‌کنند، نقش برازنده و پر رنگی داشته باشند و پیشتازی خود را در تمام عرصه‌های ممکن حفظ کنند. البته دشوار است که بتوان میراث پایدار باقی‌مانده ارمنی‌های عراق را در چند سطر محدود بیان کرد، زیرا خلاقیت و دستاوردهای آن‌ها در زمینه‌های متعددی، از جمله پزشکی، معماری، هنرهای زیبا، موسیقی و اقتصاد به طور درخشانی نمایان است.

تعداد ارمنی‌های عراق، که عمدتاً پیرو کلیسای ارتدکس ارمنستان و برخی پیرو کلیسای کاتولیک ارمنستان هستند، به دلیل جنگ‌هایی که بسیاری از آن‌ها را به مهاجرت سوق داد، کاهش یافته است و در حال حاضر شمار ارمنی‌ها در عراق در حدود ۲۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود. بیشتر ارمنی‌های عراق ساکن بغداد هستند و تعداد آن‌ها بین ۱۰ تا ۱۲ هزار نفر برآورد شده است، از جمله ۲۰۰ تا ۲۵۰ خانواده کاتولیک‌ نیز در بغداد زندگی می‌کنند. ارمنی‌ها در شهرهای دیگر عراق همچون بصره، موصل و کرکوک، تجمعات و کلیساهای دارند، علاوه بر تجمعی که در استان دهوک، به ویژه در زاخو و روستای ازروک، زندگی می‌کنند.

ریشه تاریخی ارامنه در عراق

حضور ارامنه در عراق به دوران قبل از میلاد مسیح بر می‌گردد و هردوت، مورخ یونانی نوشته است که ارمنی‌ها "از طریق رود فرات کالاها را به بابل منتقل می‌کردند." تداوم تجارت باعث شد بسیاری از آن‌ها در بابل مستقر شوند و یک جامعه ارمنی را تشکیل دهند.

در کتاب مختصری از تاریخ عراق باستان (دوران اشغال ۵۳۹ – ۶۳۷ قبل از میلاد) نوشته‌ عبدالعزیر الیاس الحمدانی و علی شحیلات، اشاره شده است که «اراخا بن خلدینا» مشهورترین رهبر انقلاب دوم بابل (۵۲۱ قبل از میلاد)، ارمنی بوده است. به این معنی که حضور ارامنه در عراق به وقایع جنگ جهانی اول و قتل‌عام‌هایی که آن‌ها را تحت تأثیر قرار داده و منجر به مهاجرت آن‌ها شده است ارتباطی ندارد.

در دوره‌های پس از میلاد، ارمنی‌های بسیاری از طریق ایران وارد عراق شده و در جنوب این کشور مستقر شدند و در سال ۱۲۲۲ میلادی، یک اسقف نشینی برای ارامنه در بصره تأسیس شد، سپس ارمنی‌ها به سمت بغداد و موصل در حرکت شدند.

در همین راستا، هاکوب سورکیان، مدیر دفتر اسقف اعظم کلیسای ارتدکس ارمنستان، به ایندیپندنت عربی گفت که ارمنی‌های بغدادی، کسانی هستند که پیش از قتل عام ۲۴ آوریل ۱۹۱۵، که منجر به کشته شدن حدود ۱.۵ میلیون نفر از ارمنی‌ها شد، در بغداد متولد شدند. پس از اشغال بغداد توسط عثمانی‌ها، قدیمی‌ترین کلیسای ارتدکس ارامنه در سال  ۱۶۳۹، تاسیس شد و این همان کلیسای مریم مقدس است که در حال حاضر در منطقه میدان بغداد موقعیت دارد.

ارامنه و مدغم شدن در جامعه عراق

ارامنه عراق نسبت به نقش پر رنگ و دستاوردهای شهروندان ارمنی در تمام زمینه‌ها افتخار می‌کنند، طوری‌که نخستین پزشک عراقی منصوب شده توسط وزارت بهداشت یک پزشک ارمنی به نام آنا استیان بود و دکتر اوهانس مرادیان، یک ارمنی دیگر، اولین شخصی بود که واکسن آبله را وارد بغداد کرد. همچنان، دکتر هاکوب گوپانیان، یکی از بنیان‌گذاران دانشکده پزشکی بغداد بود که به پاس خدمات ارزنده‌اش در بخش علوم پزشکی، در سال ۱۹۵۴، مدال سلطنتی دریافت کرد.

البته خدمات ارامنه تنها در عرصه پزشکی محدود نمی‌شود، به عنوان مثال، امیر سلیم لوسیگنان، صاحب استودیوی معروف"ارشاک" بود وی به عنوان طلیعه‌دار عکاسی روزنامه‌نگاری در عراق شناخته می‌شود و عکس‌هایی که از رهبران و پادشاهان گرفته است را در بایگانی که بخش مهمی از تاریخ کشور را در بر می‌گیرد، حفظ کرده است.

در بخش معماری، مارديروس كافوكجيان، یکی از برجسته‌ترین معماران بود که نقشه‌های مهندسی را برای حومه موصل، اربیل و عمادیه ترسیم کرد. در عرصه موسیقی مقامی عراقی، کشیش نارسیس صائغیان، اطلاعات فراوانی در مورد موسیقی مقامی عراق داشت، افزون برآن، وی کتاب‌های دیگری در زمینه تاریخ، زبان و بررسی ریشه و تبار خانواده‌های مسیحی نوشته است.

سارا خاتون

مردم بغداد، «سارا تایتوسیان» را به عنوان یکی از برجسته‌ترین چهره‌های بانوان خیرخواه می‌شناسند. وی در میان بغدادیان به خاطر داشتن ثروت بسیار و نقش بارزی که در ارائه خدمات اجتماعی و کمک به نیازمندان داشت، به "سارا خاتون" یا "سارا زنگینه" معروف بود. سارا خاتون به دنبال نسل کشی ارامنه که شمار زیادی از ارمنی‌ها را وادار به مهاجرت کرد، به هدف کمک به آوارگان ارمنی، با جمعی از بانوان ارمنی در بغداد اقدام به تأسیس انجمن زنان ارمنی برای کمک به آوارگان ارمنی کرد. پس از آن‌که در سال ۱۹۳۷، محله "کمپ کیلانی" به دلیل افزایش جمعیت، نتوانست از مهاجران جدید ارمنی پذایریی کند، سارا خاتون در ازای دریافت پول اندک، زمین‌های خود را توزیع کرد و در نتیجه، نام محله تبدیل به کمپ سارا شد.

ویژگی هویتی

ارامنه عراق، همه ساله در ۲۴ آوریل، سالگرد قتل عام ارامنه که از سال ۱۹۱۵ تا ۱۹۱۷ توسط عثمانی‌ها در جریان جنگ جهانی اول انجام شد، را گرامی می‌دارند، این در حالی است که ترکیه وقوع این حادثه را انکار می‌کند. برای بزرگذاشت از این مناسبت، ارمنی‌ها عراق در کلیسای سن گریگور  ایلومیناتور، در میدان «طیران» در بغداد جمع شده و دسته‌های گل را بر روی بنای یادبود قربانیان قتل عام ارامنه می‌گذاشتند.

كودوداك ارشكیان، كشیش كلیسای ارتدكس ارامنه در بغداد، به ایندیپندنت عربی گفت "ما همه ساله تلاش می‌کنیم برنامه‌ای ویژه‌ای دعای دسته جمعی را به ارواح ارمنی‌های که قربانی قتل عام شده اند، برگزار کنیم." وی خاطرنشان کرد که ترکیه باید به ارتکاب این کشتار اعتراف کند و در نتیجه، حقوق اخلاقی قربانیان را بازگرداند و زمین‌های ارامنه را که تصرف کرده است مسترد کند.

ارمنی‌های عراق از نظر سیاسی در پارلمان هیچ نماینده‌ای ندارند، اما رئیس جمهوری عراق یک مشاور ارمنی دارد. البته به نظر نمی‌رسد که ارمنیان به موضوع سهم سیاسی اهمیتی قائل باشند، زیرا آن‌ها تلاش دارند پس از مهاجرت‌های بسیار، به حضور خود در عراق ادامه دهند و در بازسازی کشور نقشی ایفا کنند، به ویژه این‌که ارامنه عراق با آن‌که در جریان جنگ‌های چند دهه اخیر، آسیب بسیاری دیده اند، اما پیوسته خود را بخشی از بافت اجتماعی عراق می‌دانند.