همزمان با انتشار گزارش علمی- پژوهشی خشكسالی که به تازگی در مجله «نيچر» منتشر شده و ابعاد خشك شــدن ســفره‌های آب زيرزمينــی ايــران را هشدار داده است كه می‌تواند امنيــت غذايــی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این كشور را با چالش جدی مواجه کند، ســازمان مديريت بحران ایران هم اعلام كرد که امسال، بخشی ازکشور به خصوص نواحی مرکزی، شرقی و جنوبی ایران و هفت هزار روســتا، با بحران كم‌آبی مواجه هستند.

ایران درگیر با فاجعه کم‌آبی و خشکسالی

مجله «نیچر» در تازه‌ترین گزارش خود هشدار داده است که ۷۷ درصد سفره‌های آب زيرزمينی ایران با خطر از بين رفتن هميشگی و تاثیرهای مخرب مواجه شده‌اند. افزایش شوری خاک در کل ایران همراه با افزایش میزان فرونشست زمین در دشت‌‌های کشور، از جمله این تاثیرها است.

بحران خشکسالی پیش روی ایران هم برای بخش مصــرف خانگی و هم برای كشاورزی تهدید جدی است. این در حالی است که برای توقف برداشت بی‌رويه از سفره‌های آب زيرزمينی و مقابلــه با «خشكسالی با منشأ انسانی» در ایران، هيچ اقدام جدی صورت نگرفته است.

بر اساس این گزارش، میزان تغییر حجم‌ آب زیرزمینی در حوضه‌های آبریز ایران نشان می‌دهد که بین سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۶ (۱۴ سال)، ۷۴ کیلومتر مکعب از آب‌های زیرزمینی از دست رفته است. در همین حال، مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در فروردین ماه امسال اعلام کرد در سال ۱۴۰۰ خشکسالی بسیار وخیم و شدیدی در جنوب و شرق کشور حاکم خواهد بود و به احتمال زیاد، تعداد شهرهای دارای تنش آبی در ســال كم باران ۱۴۰۰، به ۲۲۰ تا ۲۵۰ شهر می‌رسد.

کاهش ۳۳ تا ۳۴ درصدی میزان بارش‌ها و احتمال استمرار این وضعیت تا پایان بهار، احتمال برداشت ۴۰ درصد از مخازن آب سدها را برای مدیریت در فصل گرم سال بیشتر کرده است. امسال این مسئله، نه تنها در حوزه مصرف آب، بلکه در حوزه‌های برق، كشاورزی، دامپروری و حتی برخی مشاغل نیز محدودیت‌هایی را باعث خواهد شد.

هرچند افزایش وقوع سیل و بارش‌های ترسالی دو سه سال اخیر در ایران، درباره خروج کشور از بحران خشکسالی امیدهایی به وجود آورد اما کارشناسان، سال ۱۴۰۰ را دوباره دوره خشک برای ایران اعلام کرده‌اند.

فروردین ماه سال جاری، مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخیزداری سازمان جنگل‌ها، از کاهش ۴۰ درصدی بارندگی در سال ۹۹ خبر داد. در واقع تا پایان سال ۹۹ تنها چهار استان ایران بارش نرمال داشتند. بر اساس گزارش‌های رسمی، استان‌های سیستان و بلوچستان و هرمزگان در این سال نسبت به بارش متوسط و نرمال را در سال قبل، بین ۸۰ تا ۸۵ درصد کاهش تجربه کردند. استان کرمان نیز در معرض خطر خشکسالی قرار دارد.

معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان خوزستان، فروردین ماه امسال به نابودی حدود ۱۰۰ هزار هکتار از گندمزارهای دیم این استان به‌ دلیل خشکسالی و کمبود بارش اشاره کرد ولی این تنها هشدار سال بی‌آبی نیست؛ بلکه اعلام وضعیت بحرانی آب در استان سیستان و بلوچستان با خبر خالی از سکنه شدن بعضی روستاهای استان و موج مهاجرت به شهرها، هشداری برای سال پیش رو بود.

بر اساس آمار رسمی، فقر، نبودن کار و مشکلات معیشتی، مهاجرت‌های اقلیمی را در سال‌های اخیر ۱۰ برابر کرده است ولی خشکسالی و بحران آب، خشکیدن تالاب‌ها، دریاچه‌ها و آلودگی هوا و ایجاد ریزگردها در سه دهه گذشته، زمینه ساز افزایش بیشتر مهاجرت‌های اقلیمی در کشور ایران شده‌ است.

جنگ آب

سال‌ها است که به کرات از تنش و جنگ آب در مناطقی از دنیا همچون خاورمیانه، سخن به میان می‌آید. ایران از جمله کشورهایی است که همواره در خصوص آب به بحران دچار بوده و خاورمیانه به عنوان بخشی از دنیا، در سده‌های اخیر توسعه یافته ولی خشک و کم آب است.

هرچند رقابت بر سر برداشت و کنترل منابع آبی میان کشورهای خاورمیانه به خصوص افغانستان، ایران، ترکیه و عراق مطرح است، ولی هنوز به این دلیل جنگ و درگیری رخ نداده است. در این میان اما ایران یکی از هزینه‌ده‌ترین کشورها در خصوص کم‌آبی است که بزرگترین دلیل آن را هم می‌توان در نبود مدیریت صحیح منابع آبی توصیف کرد؛ کشوری که هم هنگام وقوع سیل با بحران مواجه می‌شود و هم در زمان خشکسالی. این موضوع به دلیل‌ نبود مدیریت صحیح منابع آبی در ایران است.

در سیل‌های بهار ۹۸ و ۹۹ ، ایران با بحران بی‌خانمان شدن و مرگ تعداد زیادی از شهروندان خود مواجه شد. در استان‌های جنوبی، به خصوص خوزستان، با ضعف در مدیریت آب‌های سطحی حاصل از بارش باران، نه تنها سیل خانه‌های بسیاری را ویران کرد که فاضلاب انسانی هم به داخل منازل ساکنان شهر بزرگ اهواز وارد شد. این در حالی است که در سال کم بارش هم محصولات کشاورزی این منطقه به دلیل کمبود منابع آبی از بین رفته بود.

یکی از نکات مهم در خصوص مدیریت منابع آبی، مسئله مدیریت بهره‌برداری و کشت در ایران است. در این بحران، ایجاد صنایع سنگین نیازمند آب در مناطق مرکزی ایران، کشت برنج در این مناطق و انتقال آب از مناطقه جنوبی به مناطق مرکزی برای چنین مسائلی در راس مشکلات قرار دارد که مثال روشن آن انتقال آب از سرشاخه‌های کارون به استان‌های اصفهان، یزد و کرمان است.

در این شرایط، نکته مهم این است که انتقال آب برای این مصارف به نقاط مرکزی و خشک ایران، راهکاری کوتاه مدت است و تنها زمینه هدررفت منابع آبی کشور را فراهم می‌کند. از سوی دیگر، این انتقال در مناطق جنوبی، تغییر اقلیم را در پی دارد و برای مثال در استان خوزستان، بخش بزرگی از محیط زیست و کشاورزی این خطه را از بین برده است.

یکی از مفاهیم شکل گرفته در سال‌های اخیر در خصوص کم‌آبی در دنیا، مفهوم «آب مجازی» است. مفهوم آب مجازی یا آب نهفته را برای نخستین بار پروفسور تونی الن مطرح کرد و نشان داد کشورهای در خطر خشکسالی در خاورمیانه، کمبودهای آبی خود را با واردات آب به صورت پنهان جبران کرده‌اند. این کار از طریق واردات محصولات کشاورزی نیازمند آب یا انتقال آب صورت گرفته است.

صادرات محصولات کشاورزی، ضربه جبران‌ناپذیر به منابع آبی ایران

کشور ایران در سال‌های اخیر با وجود خشکسالی، ضمن نادیده گرفتن ارزش اقتصادی محصولاتی که برای صادرات انتخاب می‌شوند، منابع آبی خود را به صورت چشمگیری هدر داده است.

یکی مهمترین این موارد، صادرات هندوانه، گوجه و خیار به کشورهای همسایه است. کارشناسان حوزه محیط زیست بارها در این مورد هشدار داده و گفته‌اند که با صادرات محصولات کشاورزی حاوی آب، در واقع آب تجدیدناپذیر کشور را با قیمتی بسیار ارزان به فروش می‌رسانیم.

ایران برای سال‌های متمادی از ذخایر آبی تجدیدناپذیر خود در تولید محصولات صادارتی استفاده کرده و ذخایر ملی بازگشت‌ناپذیر را به فروش رسانده است. این در حالی است که سال گذشته حجم بسیاری از محصولات گوجه‌کاران و هندوانه‌های صادراتی ایران به کشورهای همسایه برگشت خورد و عملا از بین رفت. برای تولید هر کیلوگرم هندوانه در کشور ۲۸۶ تا ۴۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود. در واقع با صادرات هر کیلو هندوانه حدود ۵۰۰ لیتر آب از کشور خارج می‌شود و باید دید آیا این میزان خروج آب از کشوری که همواره با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کند صرفه اقتصادی دارد یا نه؟

موارد دیگری که می‌توان از آن به عنوان مدیریت ناصحیح منابع آبی یاد کرد، کشت برنج در استان‌های بالا دست خوزستان مانند اصفهان از محل آب منتقل شده از سرشاخه‌های کارون یا منابع آبی محدود این استان است.

در مجموع می‌توان ادعا کرد که در بحث خشکسالی، ایران بیشترین آسیب را نه از الگوی مصرف آب شرب شهروندان که از مدیریت مصرف آب دیده است.

مدیریت رانتی و سیاسی آب در ایران

مدیریت رانتی و سیاسی آب در کشور ایران، یکی از مسائلی است که بارها به آن پرداخته شده، اما طی ۳۰ سال گذشته، هیچ تغییری در روند آن حاصل نشده است.

شاید بهتر این بود که در مناطق مرکزی ایران، دولت‌ها به جای تاسیس کارخانجات فولاد و مراکز صنعتی نیازمند آب و نیز اعطای مجوز کشت محصولات آب‌بر، بر توسعه مشاغل مرتبط با گردشگری و تولید صنایع دستی پایدار سرمایه‌گذاری می‌کردند و روی مواردی چون تغییر الگوی زمانی کشت و کشاورزی و صنعتی شدن آن سرمایه‌گذاری انجام می‌دادند.

شورای جهانی آب، روش‌های مدیریت آب را به چهار دسته طبقه‌بندی کرده است: «حفاظت، تخصیص، برنامه مقاوم‌سازی و شیوه‌های رفتاری. ۱۰منبع طبیعی آب شیرین در دنیا، آب‌های سطحی، آب‌های زیر جریان رودخانه‌ها، آب‌های زیرزمینی، آب‌های یخ زده، آب‌های بازیابی شده، آب شیرین حاصل از نمک زدایی، آب موجود در محصولان کشاورزی و در آخر نیز آب صنایع هستند که همگی منابع محدودی به شمار می‌روند.

به گفته شورای جهانی آب، برای زندگی روی کره زمین چیزی حیاتی‌تر از آب وجود ندارد. از کیپ تاون در آفریقا تا فلینت میشیگان و از روستاهای زیر صحرای آفریقا تا کلان شهرهای آسیا و به ویژه در خاورمیانه، بحران آب وجود دارد. مردم سراسر دنیا و به خصوص مناطقی که از تنش آبی در رنجند، تلاش می‌کنند تا به کمیت و کیفیت خوب آب موردنیاز برای آشامیدن، پخت‌وپز، استحمام، شستن دست و تولید مواد غذایی دسترسی یابند.

بر اساس گزارش‌های انجمن بین المللی منابع آب درخصوص بحران آبی در دنیا و بر اساس داده‌های آماری، در سال ۲۰۲۰، ۷۸۵ میلیون نفردر دنیا به آب پاک دسترسی ندارند. به این معنا که از هر ۱۰ نفر یک نفر در کره زمین تنش آبی را تجربه می‌کند. گزارش بنیاد بین‌المللی «چشم اندازجهانی» نشان می‌دهد‌ که بحران‌های آبی در دنیا زنان و کودکان را بیشتر تحت تاثیر قرار می‌دهد و تهدید می‌کند. روزانه بیش از ۸۰۰ کودک زیر پنج سال در اثر اسهال ناشی از مصرف آب آلوده و دسترسی نداشتن به آب آشامیدنی سالم و بهداشتی، جان خود را از دست می‌دهند.

برای بهبود مدیریت و خدمات آب در ایران، کارشناسان این حوزه، همواره به اهمیت ارتقا آگاهی‌های عمومی، لزوم عزم سیاسی در تمام سطوح در گستره مدیریت آب، به ویژه در سطح تصمیم سازان رده بالا برای ایجاد تسهیلات لازم در خصوص حفاظت، توسعه، بهره‌برداری، برنامه‌ریزی و مدیریت آب در همه ابعاد آن به صورت پایدار و به نفع تمام استان‌ها و نواحی مختلف ایران، تاکید کرده‌اند.