آتش‌سوزی‌های اخیر از جمله در شهرک صنعتی پرندک، انفجار و آتش‌سوزی در کارخانه تولید الکل قم و کارخانه بازیافت لاستیک، حوادث معدن طزره، آتش‌سوزی کارگاه مبل‌سازی و حوادث بی‌شمار ساختمانی، بار دیگر موضوع حوادث ناشی از کار را پیش روی جامعه کارگری قرار داده است.

آمار رسمی مصدومان و جان‌باختگان سال گذشته هنوز منتشرنشده است اما آمار سال ۱۳۹۸، از حدود ۲۲ هزار نفر مصدوم خبر می‌دهد که به دلیل حوادث ناشی از کار، زیر پوشش سازمان تامین اجتماعی قرار گرفته‌اند. این آمار، کارگران مهاجر بدون مجوز، کارگرانی که بیمه ندارند و شاغلان در کارگاه‌های کوچک را در برنمی‌گیرد. در همین سال، ۷۲۶ نفر از حوادث رخ داده در محل کار، جان ‌باخته‌اند.

در مصدوم شدن کارگران، عوامل متعددی نقش دارد که فقدان ایمنی محیط کار که باید از طریق بازرسی و کنترل محیط کار صورت گیرد، کمبود ابزار و وسایل مناسب و استفاده از داربست‌های فرسوده و کلاه‌های ایمنی از رده خارج، نبود آموزش برای کارگران به منظور کسب مهارت لازم، ساعات طولانی کار که موجب خستگی کارگران و اشتباهات انسانی می‌شود و بالاخره، نبود تشکل‌های مستقل کارگری برای پیگیری وضعیت بهداشتی و ایمنی محیط کار و بیماری‌های ناشی از آن، از مهمترین آن‌ها هستند.

آتش‌سوزی‌های اخیر

گستره آتش‌سوزی‌های اخیر، احتمال مصدوم شدن و مرگ کارگران را افزایش داده است. در اردیبهشت ماه امسال، آتش‌سوزی در کارخانه تولید الکل قم واقع در شرکت مولدان صنایع شیمی در شهرک صنعتی شکوهیه، حداقل شش زخمی بر جای گذاشت. انفجار و آتش‌سوزی یک کارخانه بازیافت لاستیک در شهرک صنعتی شماره سه اردبیل در فروردین ماه امسال، مرگ دو نگهبان انبار را در پی داشت و از میزان تلفات آتش‌سوزی هفته گذشته یکی از کارخانه‌های تولید رنگ شهرک صنعتی پرندک از توابع زرندیه هم هنوز  خبری در دست نیست. به دلیل وجود مواد اشتعال‌زا و شیمیایی در این کارخانه، بر حجم آتش افزوده شد و فرماندار زرندیه مجبور شد برای جلوگیری از گسترش حریق، از شهرهای مجاور یاری بگیرد. زرندیه از مناطق صنعتی استان مرکزی است که در ۳۲۰ کارخانه آن، ۱۸ هزار نیروی کار این شهرستان شاغلند.

اعتراض‌ها و بیکاری افراد درگیر ایمنی محیط کار

یکی از مشکلات ایمنی کار، جلوگیری از نظارت مداوم و پیگیرانه وضعیت ایمنی محیط‌های کاراست که به بدتر شدن شرایط کار منجر شده است. جمهوری اسلامی ایران، به جای این که برای جلوگیری از حوادث ناشی از کار، کارکنان ناظر بر این بخش را افزایش دهد، آن‌ها را بیکار کرده است. برای مثال، در فروردین‌ماه جمعی از کسانی که به ‌عنوان مشاور فنی، مسئول ایمنی، بهداشت و محیط زیست در کارگاه‌ها مشغول به کار بودند، بیکار شدند  که در مقابل وزارت کار در تهران، تظاهرات کردند. علت بیکاری دو هزار و ۳۰۰ نفر از آن‌ها، بخشنامه معاونت روابط کار بود که در مهرماه ۹۸ تصویب شد و بر اساس آن، مجوز فعالیت آن‌ها تمدید نشد. این افراد بین ۱۵ تا ۱۷ سال سابقه کار داشتند.

 در راستای اجرای سیاست کلی اصل ۴۴ و واگذاری بخش‌های دولتی به بخش خصوصی، با تدوین آیین‌نامه‌ای به ۲۸ شرکت در بخش خصوصی اجازه داده شد افراد را تنها پس از گذراندن آزمون، به کار بگیرند که نتیجه این اقدام، بیکاری بسیاری از شاغلان ناظر بر بهداشت و وضعیت ایمنی محل کار بود.

نظارت برای ایمن‌سازی شهرک‌های صنعتی در مقابل آتش‌سوزی

یکی از مواردی که می‌تواند میزان حوادث ناشی از کار را کاهش دهد، نظارت دائمی بر شهرک‌های صنعتی بر پایه ایمن‌سازی آن‌ها است. بنا بر اعلام وزارت صمت (صنعت، معدن و تجارت) به عنوان متولی شهرک‌ها و نواحی صنعتی کشور، متقاضیان باید پیش از صدور جواز تاسیس و توسعه شهرک‌ها، با سازمان آتش‌نشانی هماهنگ کنند و صدور پایان کار را به تایید این سازمان برسانند.

ماده ۸۷ قانون کار هم بر بهره‌برداری از کارگاه‌ها با رعایت مقررات حفاظتی و بهداشتی تاکید کرده است. غلامرضا غفوری افشاری، دبیر انجمن صنفی شرکت‌های مشاوران و خدمات دهندگان حفاظت فنی و ایمنی، معتقد است که این تاییدیه‌ها باید به ‌صورت ادواری صادر شود. او برای نمونه به آیین‌نامه مواد خطرناک اشاره می‌کند که مربوط به دهه ۴۰ است و باید به‌روز رسانی شود.

آمار حوادث کار

در دنیا سالانه ده‌ها میلیون کارگر، قربانی حوادث ناشی از کار می‌شوند. این آمار در نقاط مختلف جهان بسیار متفاوت است. بر اساس پژوهش بنیاد لویدز در آفریقا، سالانه از صد هزار کارگر، حدود ۱۷ درصد با حوادث منجر به مرگ دست به گریبانند. در ایران، از هر سه کارگر، یک نفر حادثه در پیوند با کار را از سر گذرانده است؛ به این ترتیب، در این سرزمین، کارگران و کارکنانی که سابقه مصدومیت در محیط کار را دارند ۳۶ درصد، در افغانستان ۳۵ درصد و در ترکیه ۲۲ درصد هستند. این آمار در آسیا ۱۳ درصد، در آمریکا پنج درصد و در اروپا نزدیک به چهار درصد است.

در ایران، سه سازمان مختلف حوادث ناشی از کار را ثبت می‌کنند: سازمان تامین اجتماعی، پزشکی قانونی و اداره کل بازرسی کار؛ آمار این سه سازمان با هم همپوشانی ندارد و متفاوت است. کنشگران کارگری، آمار پزشکی قانونی را به واقعیت نزدیکتر می‌دانند.

آمار کل حوادث کار کشور در سال ۱۳۹۹ هنوز منتشر نشده است. به گزارش فصل اقتصاد، در هشت ماهه اول ۱۳۹۹ تعداد کارگرانی که براثر حوادث کار جان‌ باخته‌اند به یک هزار و ۲۵۸ نفر رسیده است که افزایشی حدودا چهار درصد نسبت به زمان مشابه در سال پیشین را نشان می‌دهد.(۱) بر اساس همین پژوهش، در ۸۵ درصد حوادث کار، عامل انسانی دخیل بوده است و بخش بزرگی از آن، به دلیل نبود نظارت ایمنی در محیط کار رخ می‌دهد.

تعریف حادثه ناشی از کار از زاویه قانونی

بر پایه ماده ۶۰ قانون تامین اجتماعی، حوادث ناشی از کار اتفاقاتی را در برمی‌گیرد که در هنگام انجام وظیفه و به دلیل آن، در محیط کار برای بیمه شده رخ دهد. حوادثی که هنگام اقدام برای نجات سایر بیمه‌شدگان و یاری به آنان برای فرد اتفاق می‌افتد نیز حادثه ناشی از کار به شمار می‌آید.

آسیب‌پذیری کدام مشاغل بیشتر است؟

کارشناسان، بالاترین میزان تلفات نیروی کار را در مشاغل ساختمانی و پس از آن بخش معدن می‌دانند. بیش از ۵۰ درصد حوادث ناشی از کار، به فعالیت‌های ساختمان‌سازی تعلق دارد. علیرضا نوایی، فعال کارگری، معتقد است که سقوط از ارتفاع، از مهمترین عوامل حوادث نیروی کار در ایران است. این داربست‌ها ایمن نیستند و احتمال سقوط از آن‌ها بسیار زیاد است.

دومین عامل، کمربند ایمنی است؛ چون اگر کمربند ایمنی فعال و سالم باشد، کارگر در هوا معلق می‌شود و به زمین نمی‌خورد. سومین عامل، موضوع ابزار است. کلاه‌های ایمنی از وسایلی هستند که مدت اعتبار آن‌ها محدود است و باید روزآمد شوند اما در ایران، این کلاه‌های ایمنی معمولا به‌روز نمی‌شوند.

(۱) پزشکی قانونی در رسانه‌ها، از انتشارات اداره کل روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان پزشکی قانونی- اسفندماه ۱۳۹۹