خودکشی، که از آن به عنوان مرگ خودخواسته یاد می‌شود، یعنی فرد بنا به هر دلیلی تصمیم می‌گیرد به زندگی خود پایان دهد. خودکشی پدیده شایعی است و گریبان تمام کشورهای جهان، از جمله ایران را گرفته است. هرازگاهی خبر خودکشی و یا اقدام به خودکشی در رسانه‌های خبری منتشر می‌شود. از جمله پرکاربردترین روش‌های اقدام به خودکشی، پریدن از روی پل‌های بلند و یا ساختمان‌های چندطبقه است. انتشار این‌گونه خبرها روز به روز در حال افزایش است. معضل خودکشی (یا افزایش آمار اقدام به خودکشی) سبب شده تا دهم سپتامبر به عنوان روز «پیشگیری از خودکشی» ثبت بین‌المللی شود. تعیین روزهایی به نام‌های خاص و جهانی این ویژگی را دارد که حداقل سالی یک‌بار اطلاعات و آمار مربوط به آن موضوع، بررسی و کنکاش می‌شود و جایگاه کشورهای جهان در مورد آن پدیده، شناسایی می‌شود.
روند صعودی خودکشی در ایران از سال‌های دور تا امروز
بررسی آمار موجود در سالنامه آماری مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۶۹ شمار خودکشی ثبت‌شده در ایران بسیار کم بوده و میانگین آن در طول یک سال، حتی به یک/ صد هزارم جمعیت هم نمی‌رسید. اما از سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۴ تعداد خودکشی در ایران به طرز شگفت‌انگیزی بالا رفت. بین سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۹ از افزایش آن کاسته شد ولی مجددا بعد از سال ۱۳۷۹ به طور چشمگیری میزان خودکشی افزایش یافت.
در شهریور ۱۳۹۷ خبرگزاری ایسنا گزارشی از میزان خودکشی در سال ۱۳۹۶ با استناد به آمار سازمان پزشکی قانونی کشور در ایران منتشر کرد. بنابراین گزارش، تعداد خودکشی‌ها ۴۶۲۷ بوده که این رقم نسبت به سال ۱۳۹۵ رشد پنج درصدی داشته است. همچنین از این تعداد، ۳۶۲ خودکشی منجر به فوت مردان بوده و ۱۳۶۵ خودکشی منجر به فوت زنان است. این آمار نشان می‌دهد که بیشترین خودکشی‌ها در فصل‌های بهار (۴۲۰ مورد در اردیبهشت‌ماه) و تابستان (۸۹۰ مورد طی ماه‌های مرداد و تیر) روی داده است.
معمولا آمار مربوط به خودکشی در ایران چندان در دسترس نیست و اطلاعات قابل دست‌یابی از نیروی انتظامی، پزشکی قانونی، اداره آمار و سایر مراکز قانونی اطاعاتی، چندان گویا نیست. از طرف دیگر، خودکشی در جامعه ایران به دلایل اخلاقی، مذهبی، سیاسی و اجتماعی، ننگ محسوب می‌شود و بسیاری از خانواده‌ها از انتشار خبر خودکشی افراد خانواده‌شان اجتناب می‌کنند. بنابراین، مجلات و رسانه‌ها و البته همایش‌های علمی تنها منابعی هستند که در مورد این پدیده بحث می‌کنند و اخبار را منتشر می‌کنند.
میزان خودکشی در کجای ایران بیشتر است؟
طبق گزارش ایسنا از «گزارش سالانه آماری پزشکی قانونی کشور» در سال۱۳۹۶بیشترین میزان خودکشی به ترتیب در استان‌‌های زیر ثبت شده است؛ در تهران ۷۹۶ نفر، در فارس ۳۴۸ نفر، در خوزستان ۳۰۶ نفر، در اذربایجان شرقی ۲۷۶ نفر و در کرمانشاه ۲۳۵نفر. اما خراسان شمالی و سمنان (به ترتیب ۱۷ و ۱۸ مورد) از جمله استان‌هایی هستند که میزان خودکشی کمتری از آن‌جا گزارش شده است.
رتبه ایران در خودکشی، در مقایسه با کشورهای دیگر
براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، در آمریکا به طور متوسط ۱۲۳ نفر هر روز خودکشی می‌کنند که البته این رقم رو به افزایش است. رتبه ایران در خودکشی، در جهان ۱۵۴ است. یعنی میزان خودکشی در ایران، در مقایسه با کشورهای آمریکایی و اروپایی، در سطح پایین‌تری قرار دارد. اما ایران، در قیاس با کشورهای اسلامی دیگر، رتبه ۳ را دارد که رتبه قابل اعتنایی است.
آمارها در ایران نشان می‌دهد که روزانه بیش از ۱۳ نفر با میانگین سنی ۱۵ تا ۳۵ سال دست به خودکشی می‌زنند.
پیشگیری از خودکشی در ایران
در ایران «انجمن پیشگیری از خودکشی» بسیار دیر پاگرفت؛ اسفندماه ۱۳۹۰ در دولت محمود احمدی‌نژاد و زیر نظر وزارت علوم و تحقیقات و فناوری. کاظم ملکوتی، رییس این انجمن طی گفت‌وگویی با ایسنا در شهریور ۱۳۹۷ به افزایش میزان خودکشی منجر به فوت در مردان اشاره کرد که دو تا سه برابر بیشتر از زنان است.
به گفته آقای ملکوتی بیشترین میزان خودکشی‌های گزارش‌شده به صورت خودسوزی بوده که معمولا در افراد کم‌سواد و یا در سطح تحصیلات پایین دیده می‌شود. رییس انجمن پیشگیری از خودکشی، میزان خودکشی بین دانش‌آموزان سطوح راهنمایی و دبیرستان را بیشتر ارزیابی کرد. کاظم ملکوتی به افزایش میزان خودکشی بین زنانی اشاره کرد که تازه ازدواج کرده‌اند و گفت: «بخش اعظم این نوع خودکشی‌ها ناشی از تعارضات فرهنگی و خانوادگی است». اغلب کشورهای پیشرفته جهان سیستم‌های جدی برای پیشگیری از خودکشی دارند و در سطح جامعه نیز درباره خودکشی اطلاع‌رسانی خوبی شده و آموزش‌های لازم و کافی هم وجود دارد.
به گفته رییس انجمن پیشگیری از خودکشی در ایران خدمات زیرساختی خوبی برای پیشگیری از خودکشی وجود دارد، اما مشکل این است که این ساختارها کارکرد خوبی ندارند. به عنوان مثال در مراکز روستایی میزان فوت ناشی از خودکشی ۲۰ برابر میزان خودکشی در شهرها‌ست که نشان می‌دهد زیرساختارها کیفیت خوبی ندارند.
آقای ملکوتی از اجرای خدمات پیشگیری از خودکشی در چهار استان خبر داد و گفت: «این خدمات از سال ۱۳۹۶ در ۴ استان غرب کشور اجرا شده است و بر این اساس، افرادی که اقدام به خودکشی می‌کنند و به اورژانس آورده می‌شوند، می‌توانند از خدمات بهداشت روان نیز بهره‌مند شوند. اما حدود ۷۰ درصد مردم، به دلیل تعصب و ننگ دانستن پدیده خودکشی، از این خدمات استقبال نمی‌کنند».
آمار و اطاعات کافی درباره شایع‌ترین نوع خودکشی نیز از حدس و گمان‌های برآمده از اخبار منتشرشده در رسانه‌ها برگرفته می‌شود. برای نمونه، رییس انجمن پیشگیری از خودکشی در همان گفت وگو «شایع‌ترین نوع خودکشی در ایران» را خودکشی با قرص برنج دانست که «مصرف آن می‌تواند منجر به فوت شود». در حالی که بنابر گزارش‌ها، با توجه به دستور دادستانی، در اکثر شهر‌ها سازمان بهداشت این قرص را از دسترس مردم خارج کرده است و مشخص نیست این قرص‌ها چگونه به دست مصرف کنندگان می‌رسد که آمار بالای مصرف آن، گزارش شده است؟
دلایل خودکشی
عوامل روانی:
افسردگی، ناامیدی و شکست‌های فرد در زندگی می‌تواند انگیزه و عاملی برای خودکشی شخص باشد. البته عوامل زیستی و ژنتیکی نیز در اقدام به خودکشی می‌تواند موثر باشد؛ چنان‌که سابقه ارتکاب خودکشی در یکی از اعضای درجه یک خانواده، احتمال اقدام به خودکشی در دیگر افراد خانواده را می‌تواند افزایش دهد.
بسیاری از روانشناسان، خودکشی را نوعی مکانسیم دفاعی می‌دانند. به این معنا که بازتاب پرخاشگری درونی فرد نسبت به شی و عامل بیرونی است که سبب می‌شود فرد انرژی روانی‌اش را روی آن متمرکز کند و پرخاشگری را به خود بازگرداند. برخی دیگر از روانشناسان نیز، خودکشی را ناشی از خشم فرد نسبت به فرد دیگری می‌دانند.
عامل اجتماعی خودکشی:
اما عامل خودکشی تنها از مشکلات فردی ناشی نمی‌شود؛ بلکه مشکلات اجتماعی نیز فرد را به مرز و محدوده‌ای می‌رساند که دست به خودکشی بزند. امیل دورکیم، جامعه‌شناس مطرح فرانسوی، که کتاب «خودکشی» او هم‌چنان مرجع روانشناسان و جامعه‌شناسان است، جامعه را در اقدام به خودکشی موثر می‌داند و معتقد است وقتی فرد در نابسامانی و هرج و مرج‌های اجتماعی قرار می‌گیرد، آمادگی بیشتری برای پایان دادن به حیات خود خواهد داشت.
در مجموع می‌توان گفت آسیب‌های اجتماعی و روانی ارتباط تنگاتنگی با خودکشی دارد. از طرفی دیگر با وجود افزایش معضلات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در ایران و میزان افزایش خودکشی، سیستم پیشگیری از خودکشی در ایران، در مقایسه با کشورهای پیشرفته، در سطح مطلوبی نیست. به علاوه، مشکلات سیستم‌های کلان حمایتی و آموزش و نقص اطلاع‌رسانی سبب شده که حتی افراد دیگر با دیدن صحنه خودکشی، آگاهی و اطلاع کافی نداشته باشند که چگونه می‌توانند فرد را از خطر مرگ نجات دهند و یا این‌که با کجا باید تماس بگیرند؟
