ایجاد و کنترل مسیرهای انتقال انرژی و صادرات مواد خام و محصولات تولیدی همواره محل رقابت قدرت‌های بزرگ جهانی بوده است و این کشورها تلاش کرده‌اند تا با سرمایه‌گذاری در مسیر چنین پروژه‌هایی بتوانند نفوذ سیاسی-امنیتی و اقتصادی خویش را در کشورهای مسیر افزایش دهند.
منابع مالی عظیم چین این امکان را برای پکن فراهم آورده است تا پروژه عظیم «یک جاده، یک کمربند» را به‌تدریج اجرا کند. پکن در نظر دارد تا با اجرای این پروژه، ده‌ها کشور جهان را از طریق شبکه‌ای از خطوط زمینی و مسیرهای دریایی به یکدیگر متصل کند. این کشور در پروژه‌های متعددی مانند ساخت بنادر، قطار پرسرعت، و بزرگراه سرمایه‌گذاری کرده است و شرکت‌های چینی هم تامین‌کننده منابع مالی مورد نیاز این پروژه‌ها بوده‌اند و هم فناوری چینی در این پروژه‌ها به کار گرفته شده است. در این بین، موقعیت جغرافیایی ویژه ایران فرصت مناسبی برای تهران فراهم کرده بود تا نقش مهمی در پروژه راه ابریشم جدید چین ایفا کند. چین در نظر داشت که از بزرگراه‌ها و بندرهای ایران برای ترانزیت کالا و مواد خام بهره گیرد. همچنین، منابع عظیم نفت و گاز ایران نیز همواره مورد توجه پکن بوده است.
ایران و جاده ابریشم جدید چین
واقع شدن ایران در منطقه‌ای که ۷۰ درصد منابع انرژی جهان (بیضی استراتژیک انرژی منطقه‌ای ژئوپلیتیکی) در آن قرار دارد، در کنار منابع عظیم نفت و گاز ایران، باعث شده است که مسیر ایران یکی از مسیرهای مناسب و اقتصادی برای حمل مواد هیدروکربنی و مواد خام از کشورهای آسیای میانه و دریای خزر به بازار مصرف باشد، هرچند تحریم‌های متعدد به‌‌دلیل سیاست منطقه‌ای و برنامه موشکی و هسته‌ای ایران باعث شده است که تهران هرگز نتواند از این موقعیت ممتاز بهره گیرد و نقش مهمی در پروژه‌های انتقال انرژی و کریدورهای منطقه‌ای ایفا کند. در این بین، کشورهای همسایه ایران توانسته‌اند نقش مهمی در پروژه راه ابریشم جدید چین ایفا کنند. کریدور اقتصادی پاکستان با سرمایه‌گذاری چین یکی از این موارد است.
سرمایه‌گذاری نکردن ایران در زیرساخت‌های ارتباطی، در کنار تداوم سیاست منطقه‌ای و برنامه موشکی و هسته‌ای باعث شده است که در ماه‌های اخیر برخی از مسئولان جمهوری اسلامی ایران در مورد حذف تدریجی ایران از پروژه راه ابریشم چین هشدار دهند. در هفته گذشته، جواد هدایتی، مدیرکل ترانزیت و حمل‌ونقل بین‌الملل سازمان راهداری ایران، با اشاره به مزیت بالای ایران برای قرار گرفتن در کریدورهای ترانزیتی گفت که اگر ایران آمادگی‌های لازم را نداشته باشد، به‌زودی از مسیرهای ترانزیتی حذف خواهد شد.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
بهمن ماه سال گذشته، فاطمه مقیمی، عضو هیئت رئیسه اتاق بازرگانی تهران، با اشاره به شروع حرکت اولین قطار ترکیه به چین، خبر از حذف ایران از این مسیر داده بود. به گفته فاطمه مقیمی، ایران از مسیر ریلی ترکیه به چین کنار گذاشته شد. باید در نظر داشت که قبلا قرار بود مسیر خط آهن مزبور از چین تا آسیای میانه، ایران، جمهوری آذربایجان، گرجستان و از آن‌جا به سمت روسیه یا ترکیه، و در نهایت اروپا باشد. ولی حرکت اولین قطار ترکیه-چین نشان داد که ایران عملا از مسیر ریلی پروژه حذف شده است. در زمان احمدی‌نژاد و برای اینکه ایران بتواند بخشی از مسیر ریلی پروژه راه ابریشم چین باشد، طی مراسمی پروژه اتصال خط آهن شمال شرق کشور به ترکمنستان اعلام شد، اما با گذشت تقریبا ده سال، تاکنون این مسیر عملیاتی نشده است. ایران قرار بود بخشی از کریدور ارتباطی شمال-جنوب باشد، اما در سال‌های گذشته تهران نتوانسته است مسیر کوتاه ریلی رشت-آستارا را تکمیل کند تا به خط آهن آذربایجان وصل شود.
برخی از کارشناسان سیاسی بر این باورند که نگاه دولت روحانی به غرب باعث شد تا روابط اقتصادی با چین ضعیف شود. در فاصله سال‌های ۹۲ و ۹۳ قرار بود راه آهن رشت-آستارا با سرمایه‌گذاری شرکت‌های چینی احداث شود، اما پس از توافق برجام، قرار شد شرکت‌های ایتالیایی در این پروژه مشارکت کنند. ولی این شرکت‌ها نیز به تعهدهای خویش عمل نکردند و در نهایت هم آذربایجان در این پروژه سرمایه‌گذاری نکرد و ایران نتوانست راه‌آهن رشت-آستارا را احداث کند. در این بین، باید اشاره کرد که ایران اصرار داشت تا این پروژه از جنوب دریای خزر عبور کند، اما با توجه به اقتصادی بودن این مسیر برای چین، باعث شد که نقش ایران در این پروژه روزبه‌روز کمتر شود. با توجه به این که هدف اصلی چین دسترسی آسان و مطمئن به آسیای مرکزی و سرمایه‌گذاری در آن منطقه است، پکن ترجیح داد که این پروژه از داخل ایران عبور نکند.
سند همکاری ۲۵ ساله ایران و چین
در فروردین گذشته، با امضای سند همکاری ۲۵ ساله راهبردی ایران و چین، انتظار می‌رفت که سرمایه‌گذاری چین در زیرساخت‌های ارتباطی ایران افزایش یابد و پکن بخشی از نیازهای مالی و فنی صنعت انرژی ایران را تامین کند. البته در شرایط تحریم، طبیعی است که کشورهای خارجی نتوانند به‌راحتی در ایران سرمایه‌گذاری کنند. در تابستان سال گذشته، مجله پترولیوم اکونومیست اطلاعاتی مبنی بر این منتشر کرد که چین قصد دارد ۲۸۰ میلیارد دلار در بخش نفت، گاز، و پتروشیمی ایران سرمایه‌گذاری کند. سال گذشته، برخی از رسانه‌های ایران از تمایل چین به سرمایه‌گذاری در پروژه راه‌آهن ۹۰۰ کیلومتری میان تهران و مشهد و همچنین پروژه قطار پرسرعت میان تهران، قم، و اصفهان خبر دادند. در مهر سال گذشته نیز سعید رسولی، معاون ساخت و توسعه راه‌آهن، بنادر و فرودگاه‌ها در شرکت ساخت و توسعه زیر بناهای حمل‌ونقل کشور، اعلام کرد که تمدید ال‌سی (اعتبار) چهار میلیارد یوآنی و گشایش اعتبار تازه ۹.۶ میلیارد یوآنی قطار پرسرعت تهران-قم-اصفهان از مهم‌ترین موضوع‌هایی بود که بین مسئولان ایران و چین مورد بررسی قرار گرفته بود.
باید در نظر داشت که سه نقطه استراتژیک آسیای جنوب شرقی، آسیای مرکزی، و خاورمیانه برای پکن اهمیت زیادی دارند. به گفته یکی از کارشناسان مسائل اوراسیا، هدف اصلی طرح کمربند راه این است که چین نقشی فعال در نظام جهانی چندقطبی داشته باشد و به دنبال اصلاح نظام بین‌المللی باشد. این طرح پایه‌گذار نوع جدیدی از روابط بین‌المللی محسوب می‌شود که عناصر اصلی آن ارتباط‌های بیشتر در اروپا، همکاری برد-برد، پیشرفت و رفاه متقابل، و همچنین پاسداری از اصول سازمان ملل متحد در مفهوم دخالت نکردن در امور داخلی دیگر کشورهاست. این در حالی است که مسیر اصلی جاده ابریشم در گذشته از ایران عبور می‌کرد و سهم اصلی آن نیز متعلق به ایران بود. اما از آن‌جا که بازار آسیای مرکزی، بازاری پرجمعیت و بکر برای محصولات چینی است، پکن از لحاظ اقتصادی اقدام به کنار گذاشتن تدریجی ایران از بخش ریلی این اَبَرپروژه کرده است.
با توجه به همه موارد فوق است که ایران تاکنون نقش چندانی در مسیر ریلی پروژه راه ابریشم جدید چین نداشته است. اگر هدف دولت و «نظام» جمهوری اسلامی ایران بهره‌گیری از موقعیت جغرافیایی ایران برای تبدیل شدن به مرکز ترانزیت انرژی و محل عبور پروژه‌های ریلی و ارتباطی است، تاکنون این هدف عملیاتی نشده است. و اگر سیاست خارجی فعلی بازبینی نشود و برنامه موشکی و هسته‌ای دنبال شود، تهران نباید انتظار داشته باشد که در پروژه‌های ارتباطی منطقه‌ای و جهانی نظیر پروژه راه ابریشم جدید چین حضور داشته باشد.
