شمار اندکی از مردم احتمالاً با این نام آشنایی دارند. «الف جانه ختک» یک هفته پیش در شهر کرک ایالت خیبر پختونخوا در گذشت. وی در سال ۱۹۱۳میلادی، هنگامی که انگلیسی‌ها بر منطقه حکمروایی داشتند، متولد شد.

الف جانه ختک صدای خود را برای دفاع از حقوق زنان، حتی قبل از جنبش فمینیسم، در دورانی که تا آن‌ زمان در بین مردان و زنان هیچ انگیزه‌ای در این خصوص وجود نداشت، بلند کرد. وی کوشید تا با توسل به شعر، سوء‌رفتارها، عرف و عادات ناپسند و خشونت علیه زنان را در جامعه‌ ما برملا سازد، و زنان را نسبت به ناهنجاری‌های موجود در جامعه و حقوق انسانی‌شان آگاه کند.  

الف جانه، از جمله شعرای معروف زبان پشتو به‌شمار می‌رود. محتوای بیش‌تر اشعار وی، دفاع از حقوق زنان بوده‌ است. آغازین اشعار وی، در مجله‌ای‌ تاریخی با نام «پشتون» که درسال ۱۹۲۸ توسط خان عبدالغفارخان، بنیان‌گذار حزب ملی عوامی تأسیس شده بود، چاپ شد.   

در مقاله‌ای به نقل از مجله پشتون، شاعر پشتوزبان، دکتر فضل رحیم مروت، در مورد الف جانه چنین گفته است: «غنی شاه پدر الف جانه، کاپیتان ارتش انگلیس بود. تعداد زیادی از مردم منطقه ایشان در جنگ‌هایی به نفع انگلیس شرکت کردند که یکی از دلایل همکاری و شرکت آنان، فقر گفته شده‌است».

به گفته فضل رحیم مروت، الف جانه آموزش ابتدایی‌ خود را نزد علماء و زنان سالخورده (باسواد) محل فراگرفت و سپس در یکی از مدرسه‌ها تا کلاس هشتم درس خواند. او بعدها موفق به اخذ مدرک کارشناسی ارشد زبان و ادبیات پشتو نیز شد.

پروفسور عبدالرئوف، از استادان دانشگاه پیشاور، طی مقاله‌ای درباره مبارزات استقلال‌طلبانه علیه انگلیسی‌ها گفته‌است: «در مبارزه برای استقلال از زیر سلطه انگلیس،‌ مردان حضور برتر داشتند، درحالی که سهم زنان در این جنبش خیلی ناچیز بود. الف جانه از زنان انگشت‌شماری بود که با قلم و شعرش در این مبارزات شرکت کرد».

به گفته فضل رحیم مروت، الف جانه در سال ۱۹۴۶ به دلیل نوشتن مضمونی که مورد پسند باچاخان (خان عبدالغفارخان) قرار گرفت، مبلغ ۲۵ روپیه پاداش دریافت کرد.

باچاخان درباره نوشته وی اظهار داشت که بی‌نهایت شاد است که اکنون زنان پشتون خود متوجه محرومیت‌شان شده‌اند. الف جانه در مبارزات علیه انگیسی‌ها عضو «جنبش خدمت‌گزاران الهی» شد تا از آن طریق سهم خود را ادا کند. مبارزات آن جنبش از سال ۱۹۲۹ آغاز شد و عمدتاً در راستای اصلاحات اجتماعی و عدم خشونت فعالیت می‌کرد.    

به گفته فضل رحیم مروت، یکی دیگر از اهداف مهم جنبش خدمت‌گزاران الهی، بیداری زنان پشتون بود تا بتوانند به‌پا خیزند و برای احقاق حقوق خود مبارزه کنند.

وی همچنان در مقاله‌اش نوشته‌است: «هنگامی که مجله پشتون منتشر شد، زنان مقالات‌شان را با نام‌های مستعاری چون «خواهرشما» یا «یک خواهر» چاپ می‌کردند. الف جانه یکی از آن زنانی بود که نوشته‌ها و سروده‌هایش را با نام حقیقی‌ خویش منتشر می‌کرد».

مقالاتی درباره زندگی الف جانه در برنامه‌های درسی مدارس افغانستان

الف جانه ختک برای «مجله کابل» که در افغانستان منتشرمی‌شد نیز مقالات و سروده‌هایش را می‌فرستاد.  قابل ذکر است که شعری طولانی از وی در نسخه‌ای از سال ۱۹۴۷ این مجله، اقبال چاپ یافته است.

این شعر مملو از اعتراض و شکایاتی در پیوند با سوء‌رفتارهای جامعه پشتون علیه زنان است که در این مجال، برگردان برخی از ابیات آن را می‌آوریم:

خپلی لور سره چې ستا سلوک راياد کړم

رفتار ترا که با دخترت به یاد می‌آورم

د قريشو په دغه باندې زړه ښاد کړم

سوء‌رفتار قریش (در دوران جاهلیت با زنان) برایم خوشایند می‌شود

په محشر چې دا انصاف تله شې لکه

وقتی ترازوی عدالت و انصاف در روز محشر برقرار شود

ستا ګريوان ته به لاس واچوم بې شکه

بدون تردید گریبانت را خواهم گرفت 

چيرته لور چې شې پيدا د چا په کور

هر زمانی که دختر در خانه‌ای متولد شود

نو د مور پہ تور تندې يې شې اور بل

آتش (خشم و ترس) جبین مادرش را می‌افروزد

اور د خپلو د پردو شې د پېغور

آن‌گاه از سوی خویش و بیگانه‌، مورد طعنه و تسخر قرار می‌گیرد 

ملامت وربادندې کيزي اور د لور

برای پیدایش دختر، با تیر ملامت زده می‌شود

علاوه براین، در برنامه درسی مدارس افغانستان، یک عنوان کامل درباره زندگی الف جانه ختک و مبارزات وی در راستای دفاع از حقوق زنان، موجود است. همچنین، در ادامه‌ آمده است که الف جانه در سن ۱۲ سالگی بر بنیاد رسم و رواج ناپسندیده پشتون‌ها (بدل) ازدواج کرده است. در این نوع ازدواج، دختر را(]طی مراسمی که آن را جرگه می‌نامند) به خاطر پایان دادن به خصومت و تحکیم صلح میان دو قوم، به قید ازدواج یک شخص از طرفینمتخاصم درمی‌آورند.

براساس این مقاله، آن ازدواج الف جانه دوام نیاورد و او دوباره به خانه پدرش بازگشت. پس از آن، او در مدرسه خصوصی روستاشان به آموزش کودکان پرداخت.

الف جانه ختک مدت‌ها در بستر بیماری بود و سرانجام، در سن ۹۰ سالگی درگذشت.

https://www.independenturdu.com