فرا رسیدن ماه رمضان همانند محرم و صفر بهشت بوق‌های تبلیغاتی و نهادهای دینی در ایران است که امروز همه حکومتی و دولتی شده‌اند تا از رانت‌ها و امتیازهای ویژه و بودجه‌های بی‌حساب‌وکتاب برخوردار شوند. در این ماه، تمام برنامه‌های رادیو و تلویزیون دولتی و روزنامه‌ها و سایت‌ها سویه‌ مذهبی صرف پیدا می‌کنند که مذهب مربوطه نیز همانا اسلام‌ دولتی شیعه است. از سریال‌ها و برنامه‌های گفت‌وگو گرفته تا برنامه‌های ظاهرا سرگرم‌کننده که بدون هیچ‌ پرده‌پوشی، به تبلیغ شریعت و روحانیت و اسلام تمامیت‌خواه و ضدمدنی مشغول می‌شوند.

این کسب‌وکار مثل همه‌ کسب‌وکارها برای هزینه کردن به توجیهات متعددی نیاز دارد. یکی از روش‌ها در اقتصاد نهادهای مذهبی و تبلیغاتی، اسم‌سازی و دستکاری در صورت است؛ چون خدمات موردنیاز مردم را تامین نمی‌کند و در پی ارائه‌ محتوایی دل‌آزار و خسته‌کننده‌ با بسته‌بندی جدید است. دستگاه تبلیغاتی جمهوری اسلامی در عین تبلیغ ایده‌های کهنه در تلاش‌اند تا با نوآوری، مخاطبان تازه‌ای پیدا کنند یا مخاطبان قدیمی خود را نگه دارد. همه‌ بوق‌های تبلیغاتی رژیم  همصدا آیین‌های رمضان را در شهرهای مختلف ایران تبلیغ می‌کنند و مشخص است که این خط تبلیغاتی از بالا به آن‌ها دیکته شده است.

یکی از این نوآوری‌ها خلق مراسم تازه و من‌درآوردی است که در سنت‌های دینی ذکرشده در متون دینی یا سنت‌های کهن دینی ایرانی هیچ جایی ندارد. برای این دستگاه مهم نیست که این مراسم نو در تاریخ شیعه جایی دارد یا خیر؛ حکومت در پی اسلامی‌سازی به هر نحو ممکن است. به همین علت بودجه‌ این برنامه‌ها را دستگاه‌های عمومی و حکومتی و دولتی تامین می‌کنند.

به عنوان نمونه به برخی از برنامه‌های دینی تازه‌  در ماه رمضان و غیر از آن که حتی برای اقشار مذهبی هم غریب‌ به نظر می‌رسند، اشاره می‌کنم:

مناجات خوانی

از نمونه‌های این مراسم نوین مناجات خوانی است که در مساجد یا فضای روبه‌روی مسجدها برگزار می‌شود. یک مورد خاص آن در سال ۱۴۰۱ مقابل مسجد ارگ تهران بر پا می‌شود. برنامه‌های مناجات خوانی در همه‌ شب‌های ماه رمضان در مساجد اجرا می‌شود. در تاریخ شیعه چنین مراسمی در ماه رمضان وجود نداشت و مراسم ماه رمضان مساجد در گذشته و حتی بعد از انقلاب، تنها برگزاری نماز جماعت و دعای پس از آن تا یکی دو ساعت بعد از افطار بود و در شب‌های قدر نیز مراسمی به نام احیا در مساجد برگزار می‌شد.

این مناجات خوانی مثل ده‌ها مراسم دیگر تنها برای فربه‌سازی مراسم شیعی در ایران و سرگرم کردن مردم با آیین‌های دینی من‌درآوردی و تزریق منابع به قشر حزب‌اللهی و آتش به اختیار است. حکومت در پی آن است که همه‌ اوقات فراغت مردم را با کمک نهادهای دینی و بوق‌های تبیلغاتی ولایتمداران پر کند و آن‌ها فرصت نکنند در برنامه‌های ناهمرنگ شرکت یا آن‌ها را تماشا کنند.

تواشیح‌خوانی

تواشیح‌خوانی یک سنت مذهبی در دنیای عرب است که هیچ‌گاه در ایران رواج نداشت. برپایی چنین مراسمی بخشی از عربی‌سازی سنت‌های مذهبی در جامعه‌ ایران است. در دوران خامنه‌ای، نهادهای حکومتی و دولت و عمومی (مثل شهرداری‌ها) برای این امور هزینه می‌کنند و به همین دلیل در هیئت‌های مذهبی کوچک‌تر که مستقیما از حکومت و دولت و شهرداری‌ها وجهی دریافت نمی‌کنند، از آن‌ها استقبال نمی‌شود.

تواشیح‌ در دستگاه‌های موسیقی ایرانی اجرا نمی‌شود و از این جهت با سلیقه‌ موسیقیایی ایرانیان همخوانی ندارد. اینکه از ربنای شجریان  استقبال شد و همچنان محبوب روزه‌داران ایرانی است، ناشی از همراهی اجرای درخشان استاد آواز ایران با ذهن موسیقیایی ایرانیان است. تواشیح‌ نوعی قرائت دعا به صورت گروهی به سبک رایج در کشورهای عربی است که ایرانیان شیعه علی‌رغم پذیرش اسلام، بدان استقبالی نشان نداده‌اند. اما از آنجا که حکومت دینی در پی هرگونه و آزمایش در جامعه و مهندسی فرهنگی است، به رواج این آیین روی آورده است.

طبل زنی

از مراسم من‌درآوردی دیگر طبل‌زنی در ایام سحر در ماه رمضان است. بر اساس سنت‌های قدیمی، رمضان ماه مناجات و دعا و قرآن‌خوانی در خلوت است، نه ایجاد سروصدا برای مزاحمت عموم. افرادی که در طول روز روزه می‌گیرند، به استراحت نیاز دارند، نه راه انداختن دیسکو و سروصدا در خیابان قبل از صرف سحری. کسانی که این برنامه‌ها را راه می‌اندازند، تنها در پی تاراج منابعی از نهادهای عمومی و دولتی مثل شهرداری‌هایند و کسانی که هزینه‌ این مراسم را از جیب مردم می‌پردازند، محدود کردن ذهن مردم به مراسم دینی خودساخته را دنبال می‌کنند.

بیدار کردن مردم یک محله یا شهر با سروصدای زیاد برای خوردن سحری غیر از شکنجه‌ ده‌ها هزار نفری که روزه نمی‌گیرند یا برای سحری بیدار نمی‌شوند اما روزه می‌گیرند، نتیجه‌ای در بر ندارد. کسانی که روزه می‌گیرند حق ندارند مزاحم استراحت دیگران شوند.

ترمیم قبور خودی‌ها

این گزارش خبرگزاری نظامی-امنیتی تسنیم از یک مراسم مذهبی من‌درآوردی دیگر در ماه رمضان است: «طبق آیینی چند ساله، مردم قم در شب‌های ماه مبارک رمضان با حضور در گلزار شهدای قم به تنظیف و ترمیم قبور مطهر شهدا می‌پردازند. در این اقدام مردمی که از نیمه شب تا پیش از سحرهای ماه مبارک ادامه دارد، اقشار مختلف و سنین گوناگون مشارکت دارند و فعالیت‌هایی نظیر شست‌وشو، تجدید رنگ متون روی مزارها، پذیرایی، مناجات و مواردی از این قبیل صورت می‌پذیرد و گلزار شهدای قم هر ساله در ماه مبارک رمضان جلوه تازه‌ای به خود می‌گیرد.» عکس‌های این مراسم حاکی از شرکت تنها چند نفر است.

تبدیل این ماجرا به مراسم تنها وجهی که دارد اختصاص بودجه به موسسه‌ای است که احتمالا خویشاوندان مقام‌ها تاسیس کرده‌اند و از این رهگذر بهره‌‌ مالی می‌برند. در ایران امروز، فعالیت داوطلبانه‌ مذهبی وجود خارجی ندارد؛ چون بودجه‌های عمومی در مقیاس صدها هزار میلیارد تومانی در این زمینه صرف می‌شود.

دین مدنی در برابر دین دولتی

دین مدنی دین توده‌ مردم است که دولت در اجرا، تهیه‌ منابع و مضامین و محتوای مراسم آن دخالتی ندارد. ادیان در جامعه آمریکا چنین شرایطی داشته‌اند و هنوز هم تا حد زیادی دارند. به همین علت است که هزینه‌ تاسیس و نگهداری نهادهای دینی را مردم پرداخت می‌کنند واکثرا داوطلبان‌اند که این نهادها را اداره می‌کنند. البته در سال‌های اخیر، برخی دولت‌های خارجی مثل ایران و عربستان و قطر و ترکیه این روال سالم در ایالات متحده را هم مخدوش کرده‌اند و مساجد گاه با پول‌های دولت‌ها اداره می‌شوند و دیگر به گفتمان و رهیافت دین مدنی تعلق ندارند.

در مقابل دین مدنی، دین دولتی است. دین و نهادهای آن وقتی دولتی تلقی می‌شوند که دولت بودجه‌‌ تاسیس و نگهداری و خدمات آب و برق و تلفن آن‌ها را کلا یا تا قسمتی تامین کند، در تعیین مدیران و مجریان آن‌ها نقش داشته باشد، برنامه‌های آن‌ها را تعیین یا برخی از آن‌ها را وتو کند و از آن‌ها برای تبلیغات دولتی و حکومتی بهره ببرد.

با توجه به این تعاریف، در ایران دیگر نهاد مدنی دینی وجود ندارد. وجه بارز مراسم و برنامه‌های ماه رمضان در ایران تعلق آن‌ها به دین دولتی است. به همین دلیل تنها بخشی از اقشار وابسته به دولت از این گونه مراسم استقبال می‌کنند و اکثر آن‌ها بی‌رونق‌اند و تصاویر این مراسم بی‌رونقی آن‌ها را منعکس می‌کنند.