ایران، مذاکرات هسته‌ای، نشست شورای حکام و یک الگوی تکراری. مقامات تهران سه هفته مانده به برگزاری نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (۶ ژوئن)، در حالی که «تعلیق»، خوش‌بینانه‌ترین توصیف از فضای حاکم بر گفتوگوها است، از ارایه ابتکارهای جدیدی سخن می‌گویند که حتی سرفصل‌های آن نیز روشن نیست.
برخی نشانه‌ها حاکی از آن است که این الگوی تکراری جمهوری اسلامی ایران با هدف جلوگیری از اجماع بر سر صدور قطعنامه شورای حکام که با اعتراض‌های سراسری در ایران همزمان شده است، این بار نیز احتمالا می‌تواند با رضایت گریزناپذیر همه طرف‌ها به نتیجه برسد. بحران اوکراین ادامه دارد و آمریکا و متحدان اروپایی‌اش با روسیه درگیرند، دولت جو بایدن گزینه عملی چندانی در مقابل ایران برای خود باقی نگذاشته است؛ و تهران نمی‌خواهد نشست شورای حکام زمینه را برای ارجاع دوباره پرونده هسته‌ای به شورای امنیت سازمان ملل فراهم کند.
ایران در یک سال گذشته، همواره در بزنگاه برگزاری نشست‌های شورای حکام به یک توافق دقیقه نودی با آژانس دست یافته است. توافق‌هایی که هیچگاه اجرا نشدند اما برای طرف‌ها زمان خریدند تا از افزایش تنش‌ها اجتناب کنند.
در آخرین مورد، ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در اسفندماه ۱۴۰۰ درباره حل مسائل باقی‌مانده به توافق رسیدند، اما یک ماه بعد رافائل گروسی، مدیرکل آژانس اعلام کرد که پرسش‌های آژانس همچنان بدون پاسخ مانده است.
اکنون بار دیگر در آستانه نشست شورای حکام، سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران با بهتر توصیف کردن شرایط در مقایسه با قبل از سفر انریکه مورا، هماهنگ کننده کمیسیون مشترک برجام به تهران می‌گوید، «پیشنهادهای جدیدی برای بازگشت به مذاکرات وین ارایه دادیم و منتظر پاسخ واشینگتن هستیم.»
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
همزمان، برخی رسانه‌ها زمزمه کوتاه آمدن تهران از شرط حذف سپاه پاسداران از فهرست سازمان‌های تروریستی را مطرح می‌کنند. این تحلیل با تمرکز بر معرفی مساله سپاه به عنوان مانع اصلی احیای برجام پیش از سفر مورا به تهران آغاز شد. زمانی که وقفه دو ماهه در مذاکرات حتی محتاط‌ترین مقامات حامی برجامِ دولت جو بایدن را نیز برآن داشت به چشم‌انداز تیره گفتوگوها اعتراف کنند. به این ترتیب، هدف سفر هفته گذشته مورا به تهران پل زدن بر اختلافات و برون‌رفت از بن‌بستی که بر سر سپاه پاسداران پدید آمده است، اعلام شد.
هرچند مقامات تهران پس از این سفر موضع ملایم‌تری به نمایش گذاشته‌اند، این پرسش مطرح می‌شود که چه عواملی زمینه‌ساز این رویکرد است.
مذاکرات هسته‌ای که برای یک سال در دولت بایدن ادامه داشت، در اسفندماه، پس از حمله روسیه به اوکراین متوقف شد. طرف‌های درگیر در مذاکرات پس از اینکه مسکو خواستار تضمین منافع خود در توافق با تهران شد، اعلام «تنفس» کردند و پس از آن بود که مساله حذف نام سپاه پاسداران از فهرست تروریستی به طور جدی‌تر به‌عنوان عامل وقفه گفتوگوها معرفی شد.
در هفته‌های گذشته، هرچند تغییراتی در وضعیت جنگی روسیه با اوکراین و خروج نیروهای روسیه از سوریه ایجاد شده است، اما مساله اصلی بر سر رویارویی غرب با روسیه در اوکراین، حل نشده باقی مانده است. فشار آمریکا و اروپا بر کرملین ادامه دارد و تحریم‌های اقتصادی شامل انرژی، فشار سنگینی بر مسکو وارد میکند تا جایی که نفت ارزان روسیه اکنون رقیب بشکه‌های نفت تخفیف داده شده ایران برای چین است.
این موضوع باتوجه به عمق نفوذ روسیه در تهران یکی از مهمترین عوامل بیرونی تاثیرگذار بر موضع جموری اسلامی در روند مذاکرات هسته‌ای است که کماکان بدون تغییر مانده است. در تحلیل‌هایی که مانعی به عنوان «حذف سپاه پاسداران از فهرست سازمان‌های تروریستی» بزرگ‌نمایی می‌شود، معمولا نقش مهم و غیرقابل انکار روسیه در پرونده هسته‌ای ایران کوچک‌نمایی می‌شود. در این تحلیل‌ها از نقش به حاشیه رفته روسیه سخن گفته می‌شود، در حالی که روسیه شریک هسته‌ای ایران و عضو رسمی برجام است.
شاید امروز میخاییل اولیانوف، نماینده روسیه در مذاکرات هسته‌ای، دیگر نقش ستاره رسانه‌ای را برعهده نداشته باشد، اما آنگونه که حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ادعا میکند، روسیه بدون تضمین منافعش به توافق غرب با ایران رضایت نخواهد داد.
در مورد دیگر عوامل خارجی شامل تغییر موضع تهران تحت فشار، باید گفت تا پیش از ریاست‌جمهوری جو بایدن، تنگ‌تر شدن دامنه تحریم‌ها زیر عنوان استراتژی فشار حداکثری تا حدودی جمهوری اسلامی ایران را به بازبینی برخی سیاست‌ها ناگزیر می‌کرد. اما ضعف آشکار دولت بایدن در قبال ایران این روند را متوقف کرد و در دو ماه گذشته نیز تحولی در این زمینه ایجاد نشده است.
این سکون در سیاست‌های منطقه‌ای تهران نیز مشهود است.
آنچه در این بین می‌تواند مورد توجه باشد، نشست خردادماه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و اعتراض‌های مردمی در ایران است. تبلیغات هدفمند پیرامون برجام موجب شده است که بخشی از جامعه به آن به عنوان معجزه‌ای اقتصادی بنگرند. افزایش امید به احیای برجام و لغو تحریم‌ها یکی از ابزارهایی است که حاکمیت برای کنترل اعتراض‌ها از آن استفاده میکند. اما به نظر نمی‌رسد که مقامات جمهوری اسلامی شش ماه مانده به انتخابات میان‌دوره‌ای آمریکا، در حالی که چشم‌انداز شکست دمکرات‌ها و روی کار آمدن دولت جمهوری‌خواه هر روز پررنگ‌تر می‌شود، به نحوی روی یک توافق بلندمدت با آمریکا حساب کرده باشند که از فرصت امتیازگیری از دمکرات‌ها درباره سپاه صرفنظر کنند.
در حال حاضر ایران، آمریکا، اروپا، روسیه و چین در پرونده هسته‌ای در یک نقطه اشتراک نظر دارند و آن خرید زمان و پرهیز از افزایش تنش‌ها است.
تا زمانی که گزینه دیگری روی میز قرار نگیرد، تهران می‌تواند به توافق‌های لحظه آخری بدون ضمانت اجرایی با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و تلاش برای معامله بهتر با دولت بایدن ادامه دهد.
