در ماه‌های گذشته، دیدارهای متعددی بین مسئولان نفتی ایران و روسیه صورت گرفت. مسئولان وزارت نفت ایران، افزایش تماس‌ها بین مسکو و تهران را نشانه شروع فصل جدیدی در روابط دو کشور در زمینه انرژی ارزیابی کردند. در آخرین دور این تماس‌ها، هفته گذشته تفاهم‌نامه ۴۰ میلیارد دلاری سرمایه‌گذاری شرکت گازپروم روسیه در میدان‌های نفت و گاز ایران به امضا رسید. در ماه‌های گذشته و در پی اعمال تحریم علیه صادرات نفت روسیه، مسکو با ارائه تخفیف زیاد، نه‌تنها توانست بخشی از سهم خود را در بازار حفظ کند، بلکه توانست بخش زیادی از سهم نفت ایران در بازار انرژی چین را نیز به خود اختصاص دهد.

با وجود انکارهای متعدد مقام‌های جمهوری اسلامی ایران مبنی بر کاهش نیافتن صادرات نفت ایران به چین و نبود رقابت بین نفت ارزان روسیه و نفت ایران در بازار، گزارش رسانه‌ها و آمار شرکت‌های ردیابی تانکرها و نفتکش‌ها حاکی از کاهش صادرات نفت ایران به چین است.  در  آخرین مطلبی که در این زمینه منتشر شده است، گزارش تحقیقی  شرکت تحلیل اطلاعات کشتیرانی «ورتکسا» نشان می‌دهد که از آوریل گذشته، ۱۱ کشتی که پیش از این نفت ایران را حمل می‌کردند، اینک نفت و فرآورده‌های نفتی روسیه را حمل می‌کنند و مسکو از این تانکرها برای دور زدن تحریم‌ها بهره گرفته است. گزارش شرکت «ورتکسا» نشان می‌دهد که این ۱۱ تانکر در طول چهار ماه، ۱۶ بارگیری محموله انجام داده‌اند. اکثر این کشتی‌ها، «افرامکس» بوده‌اند که معمولا از ظرفیت حمل ۷۳۰ هزار بشکه نفت برخوردارند.

اواسط مه گذشته، خبرگزاری رویترز در گزارشی مدعی شد که در طول آوریل، تحت تاثیر قرنطینه‌های کرونا و افزایش واردات چین از روسیه، صادرات نفت ایران به چین به تدریج کاهش یافته است. در گزارش رویترز آمده است: «اگرچه خرید نفت ایران از سوی چین کاهش یافت، همچنان هفت درصد واردات نفت چین از ایران صورت می‌گیرد.» در این بازه زمانی، نفت خام روسیه که  پس از حمله روسیه به اوکراین هدف تحریم‌های اروپا و آمریکا قرار گرفته است، به مقصد چین روانه شده است.  باید در نظر داشت که روسیه علاوه بر تصاحب سهم نفت ایران در بازار چین و هند، به تدریج سهم قیر ایران در هند را نیز کاهش داده است. اواخر تیر سال جاری، سیدمحمد حسینی، دبیرکل اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی ایران، با اشاره به فروش نفت خام روسیه با تخفیف زیاد به  چین، از  کاهش سهم قیر ایران در بازار هند خبر داد که مقصد عمده  قیر ایران است. به گفته حسینی، در  سه ماه گذشته ماهانه حدود ۱۰۰ هزار تن صادرات قیر ایران به هند  کاهش یافته است و از ۴۳۰ هزار تن، به ۳۳۰ هزار تن در ماه رسیده است.

در گزارش شرکت «ورتکسا» به قلم آرمن عزیزیان، در مورد بهره‌گیری روسیه از تانکرهایی که قبلا نفت ایران را حمل می‌کردند، آمده است که پس از اعمال تحریم علیه صادرات نفت روسیه، رغبت اکثر شرکت‌های حمل‌و‌نقل دریایی به حمل نفت خام روسیه کاهش یافته است و افراد آشنا به شیوه‌های دور زدن تحریم‌ها و تجارت نفت تحریمی، از تانکرهای خود برای کمک به روسیه برای صادرات نفت شرق سوئز استفاده می‌کنند. 

در مورد نحوه دور زدن تحریم‌ها، باید گفت که ایران، هم در دوران دولت اوباما و هم پس از آن، از روش‌های متعددی، از جمله انتقال نفت خام از تانکری به تانکر دیگر یا چند بار انتقال محموله به چند تانکر مختلف در طول مسیر، بهره گرفته است. با توجه به تداوم تحریم‌ها، شرکت‌های حمل‌و‌نقل که در روند حمل نفت خام تحریمی مشارکت دارند، هزینه بیشتری از کشور مبدا دریافت می‌کنند و چون کشور مبدا چاره‌ای جز به‌کارگیری این روش‌ها ندارد، نرخ درخواستی شرکت‌های کشتیرانی را پرداخت می‌کند و معمولا هم هزینه بیمه نفتکش‌ها از سوی کشور مبدا (در اینجا ایران) پرداخت می‌شود. 

به گفته کلر جانگمن، مسئول ردگیری نفتکش‌ها و رئیس ستاد سازمان «اتحاد علیه ایران هسته‌ای»، برخی از تانکرهایی که در چهار ماه اخیر اقدام به حمل نفت خام روسیه کرده‌اند، از پرچم کشورهایی چون مالزی، تانزانیا، گابن، لیبریا، مارشال و... بهره گرفته‌اند. در زمان اوباما، نفت ایران بیشتر به نام نفت خام عمان در بازار فروش می‌رفت. در ادامه گزارش «سازمان اتحاد علیه ایران هسته‌ای»، چنین آمده است که این کشتی‌ها در سه هفته نخست ژوییه، به جای حمل نفت ایران، روزانه میانگین ۲۵۰ هزار بشکه نفت روسیه را بارگیری کرده‌اند و به سمت بازارهای آسیایی در هند و چین در حرکت‌‌اند. 

پیش از تحریم‌ها و خروج آمریکا از برجام، هند یکی از مشتریان عمده نفت ایران بود. در سال ۲۰۱۸ هند روزانه میانگین ۵۰۰ هزار بشکه نفت از ایران وارد می‌کرد و پس از چین، دومین مقصد صادراتی نفت ایران بود. با توجه به افزایش سهم عربستان سعودی و عراق در بازار هند و تداوم فروش نفت ارزان روسیه به این کشور، نباید انتظار داشت که در صورت احیای برجام در کوتاه‌مدت (که در شرایط کنونی کار آسانی به نظر نمی‌رسد)  جمهوری اسلامی ایران به راحتی بتواند سهم خود را در بازار هند پس بگیرد. باید اشاره کرد که هند تا سال گذشته روزانه ۳۰ هزار بشکه نفت از روسیه وارد می‌کرد، اما  پس از حمله روسیه به اوکراین و در طی ماه‌های گذشته، این رقم به شدت افزایش یافته است و به‌رغم درخواست آمریکا برای توقف واردات نفت از روسیه، هند در ماه ژوئن ۹۵۰ هزار بشکه نفت از این کشور وارد کرده است.

به گزارش رسانه‌ها، تانکرهایی که در چهارماه اخیر اقدام به حمل نفت خام اورال روسیه کرده‌اند، با خاموش کردن فرستنده‌های ماهواره‌ای خود، عملیات انتقال نفت خام را به صورت کشتی به کشتی، در آتلانتیک انجام می‌دهند. از ۱۴ کشتی «ولکک» و «افرامکس» که در هفته‌های اخیر فرستنده خود را خاموش کرده‌اند، پنج کشتی پیش از این نفت ایران را حمل می‌کردند؛ یعنی روش‌های ایران برای دور زدن تحریم‌ها، اینک مورد استفاده روسیه قرار گرفته است.

پس از امضای تفاهم‌نامه ۴۰ میلیارد دلاری گازپروم با شرکت ملی نفت ایران، محسن خجسته‌مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، گفت که امروز به‌ دلیل تغییر شرایط بین‌المللی و نظم جدید دنیا، ایران و روسیه وارد عمیق‌ترین «مناسبات راهبردی» شده‌اند که همه ابعاد اقتصادی دو کشور را در برمی‌گیرد، و همکاری‌های مشترک ایران و روسیه با چشم‌انداز ایجاد زیرساخت‌های بلندمدت پیش می‌رود. اما تحولات اخیر در بازار منطقه‌ای انرژی، به ویژه در شرق آسیا، نشان می‌دهد که سهم ایران تحت تحریم در بازار، در حال کاهش است و روسیه بدون هیچ مزاحمتی از سوی ایران، به تصاحب سهم این کشور، هم در بازار نفت و هم در بازار منطقه‌ای قیر، ادامه می‌دهد. در شرایط تحریمی، ایران نمی‌تواند با نفت خام ارزان روسیه رقابت کند. اگر شرایط بازگشت نفت ایران به بازار فراهم شود، تهران نباید انتظار داشته باشد که بتواند در کوتاه‌مدت نقش موثری در بازار انرژی ایفا کند.

روسیه از هر روشی برای حفظ سهم خود در بازار بهره می‌گیرد و حتی منافع ملی ایران را در بازار انرژی با چالش جدی مواجه کرده است. با توجه به شرایط فعلی، پرسش اصلی این است که چرا روابط جمهوری اسلامی ایران با روسیه «مناسبات راهبردی» معرفی می‌شود؟