چهل‌وهفتمین کنفرانس و نمایشگاه سالانه بهداشت کشورهای عربی ژانویه ۲۰۲۲ در مرکز تجارت جهانی دبی در امارات متحده عربی، برگزار شد. در این کنفرانس که بیش از ۵۰ هزار متخصص مراقبت‌های بهداشتی از سراسر جهان شرکت کرده بودند، روشن شد که بخش مراقبت‌های بهداشتی در خاورمیانه شکوفایی و پیشرفت خوبی داشته است.

در این کنفرانس، حدود ۷۸۱ میلیون دلار مبادلات تجاری صورت گرفت و رویدادهای مهمی هم در بخش درمان و مراقبت‌های بهداشتی برگزار شد؛ از جمله موسسه امارات برای خدمات بهداشتی یک پایگاه اطلاع‌رسانی متاورس (پایگاه دیجیتالی که کاربران می‌توانند در آن در یک محیط سه‌بعدی به فعالیت‌های مختلف بپردازند) را به منظور ارائه خدمات بهداشتی در جهان راه‌اندازی کرد. افزون بر آن، نخستین بیمارستان بریتانیایی در عربستان سعودی به نام «کینگز کالج» شعبه جده نیز در همین کنفرانس افتتاح شد.

اما با وجود تمام پیشرفت‌های یادشده، گزارش‌ها و آمارها بیانگر این است که اکثر مردم خاورمیانه از خدمات بهداشتی کمتر از سطح مطلوب برخوردارند. به‌ ویژه گروه‌های به‌حاشیه‌رانده‌شده مانند افراد آسیب‌دیده از جنگ‌ها و پناهندگان و آوارگان. در واقع، بسیاری از کشورهای عربی به بخش مراقبت‌های اجتماعی زیرمجموعه مراقبت‌های بهداشتی، بودجه اندکی اختصاص می‌دهند.

یک قرن پیش، بخش مراقبت‌های بهداشتی در جهان عرب می‌کوشید با چالش‌های ناشی از نظام‌های استعماری و نظامی که در آن زمان بر منطقه حکومت می‌کردند، مقابله کند و تا هنگام جنگ جهانی دوم، بیمارستان‌ها نهادهای کوچکی‌ بودند که پزشکان عربی که در خارج تحصیل‌ کرده بودند، پس از بازگشت، تاسیس می‌کردند.

با وجودی که بسیاری از کشورهای عربی در دهه ۵۰ استقلال خود را باز یافتند، آثار و پیامدهای استعمار در همه بخش‌ها از جمله بهداشت و درمان همچنان محسوس بود. مراکز بهداشتی که حکومت‌ها در آن زمان ایجاد کردند، نیاز شهروندان فقیر و کم‌درآمد را برآورده نمی‌کرد؛ در حالی که ثروتمندان برای مداوا یا به مراکز بهداشتی خصوصی مراجعه یا به خارج سفر می‌کردند؛ و این روش تاکنون ادامه دارد.

پس از استقلال، منطقه تا چندین دهه دستخوش ناآرامی‌ها و بحران‌های متعدد بود. اما با گذشت زمان، برخی کشورهای عربی به ثبات، امنیت و توسعه دست یافتند و نظام‌های بهداشتی و درمانی فعالی را بنیان گذاشتند. افزون بر آن، در نیمه دوم قرن گذشته، شاخص‌های بهداشتی مانند میانگین عمر و میزان مرگ‌ومیر نوزادان و مادران ارتقا یافت.

با این حال امروز به دلیل عوامل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، وضعیت بهداشت و درمان در کشورهای عربی تفاوت زیادی با هم دارد. چنانچه در کشورهای ثروتمند حاشیه خلیج فارس این بخش رونق خوبی دارد ولی در کشورهای فقیری مانند یمن و سومالی مردم با کمبود امکانات در این بخش مواجه‌اند.

در گذشته‌های دورتر، جهان عرب کانون مهم دانش پزشکی و داروسازی به شمار می‌رفت و صنعت داروسازی در سراسر جهان عرب رشد و شکوفایی چشمگیری داشت. عصر طلایی دانش پزشکی در جهان عرب از قرن نهم آغاز شد و تا قرن سیزدهم ادامه داشت و نخستین کارخانه‌های تولید دارو در جهان در شهرهای بغداد، دمشق و قاهره و در همین دوره، ایجاد شدند؛ اما امروز آنچه قرار است در بخش داروسازی تا سال ۲۰۲۵ در این منطقه هزینه شود، به ۶۰ میلیارد دلار می‌رسد. این مقدار هرچند نسبت به بازار جهانی دارو، مبلغ اندکی به حساب می‌آید، باز هم جهش بزرگی است که در چند سال گذشته در این بخش صورت گرفته است.

البته با توجه به سرمایه‌گذاری‌های کنونی، قرار است این روند تصاعدی همچنان ادامه یابد. برای مثال، هزینه بخش داروسازی در عربستان سعودی در سال ۲۰۲۱ از مرز ۱۰ میلیارد دلار عبور کرد. با وجود آن، عربستان سعودی که در چارچوب چشم‌انداز ۲۰۳۰ خود، به بومی‌سازی شماری از صنعت‌ها روی آورده است، انتظار دارد تا چند سال نزدیک آینده، در بخش داروسازی تا هفت درصد رشد داشته باشد.

عربستان سعودی تاکنون برای افزایش تولید دارو در داخل قراردادهای متعددی را در بخش صنعت داروسازی به امضا رسانده است. همچنین پیش‌بینی می‌شود که در سال‌های آینده، بخش‌ فناوری مراقبت‌های بهداشتی در جهان عرب رشد بیشتری داشته باشد که در نتیجه، انتظار می‌رود کارها و مشاغل پردرآمد بسیاری ایجاد شود. با وجود آن، روشن نیست که این پیشرفت‌ها به بهبود وضعیت بهداشتی تمام ساکنان منطقه، به‌ویژه مردم خارج از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، منجر خواهد شد یا خیر.

سازمان بهداشت جهانی بهداشت و تندرستی را «حالتی از رفاه کامل جسمی، عقلی و اجتماعی» تعریف می‌کند. افزون بر آن، بهداشت حقی از حقوق بشر به حساب می‌رود و تحقق آن به مجموعه‌ای از عوامل بستگی دارد که توانایی برای رساندن خدمات بهداشتی به افراد مستحق جزو جدایی‌ناپذیر آن به حساب می‌رود. البته احتمال دارد که رشد روزافزون بخش مراقبت‌های بهداشتی در جهان عرب در دست یافتن برخی از ساکنان منطقه به این حق، مفید واقع شود. اما اگر سیاست‌گذاران به‌جای توجه به اهداف بهداشتی بر اهداف اقتصادی تمرکز کنند، نمی‌توان به نتایج آن امیدوار بود؛ زیرا نتیجه رشد فناوری مراقبت‌های بهداشتی بدون توجه به عدالت، تفاوت‌ها را افزایش خواهد داد و شکاف طبقاتی را میان ثروتمندانی که به خدمات بهداشتی دسترسی دارند و مستمندانی که از تامین آن‌ها ناتوان‌اند، بیشتر خواهد کرد.

از این جهت، لازم است کشورهای منطقه برای بالا بردن سطح خدمات بهداشتی به مردم با همدیگر همکاری متقابل داشته باشند و بخش درمان و مراقبت‌های بهداشتی را از کشمکش‌های سیاسی که تاوان آن را عمدتا قشر فقیر جامعه می‌پردازد، دور نگه دارند؛ تا همه اقشار جامعه به‌ویژه قشر کم‌برخوردار نیز از خدمات و مراقبت‌های بهداشتی به شکلی عادلانه بهره‌مند شوند.