مجموعه انیمیشن «دیرین دیرین» که طی هفت سال اخیر محبوبیت زیادی نزد کاربران اینترنت در ایران یافته بود، با کناره‌گیری علی درخشی، طراح و کارگردان و محمدرضا علیمردانی، گوینده به پایان خط رسید. به نظر می‌رسد فضای بسته فرهنگی کشور در یک سال اخیر اجازه پرداختن طنزآمیز به پدیده‌های اجتماعی و سیاسی را نمی‌دهد و از سوی دیگر مرگ محمد ابوالحسنی، تهیه‌کننده مجموعه در ابتدای سال ۱۴۰۰ نقش مهمی در این پایان‌بندی ناگهانی دارد.

درخشی که سال‌ها به‌عنوان کاریکاتوریست در مطبوعات ایران کار می‌کرد، در سال ۱۳۸۴ به پیشنهاد ابوالحسنی شخصیت‌های طنزی خلق کرد که به سرعت محبوبیت یافتند. او روز ۱۸ مرداد با انتشار متنی اعلام کرد «به ناچار» مشارکت در ساخت «دیرین دیرین» را ترک می‌کند و اضافه کرد که شاید این اتفاق باید زودتر می‌افتاد. ساعتی بعد علیمردانی هم تاکید کرد با رفتن علی درخشی، او هم از این مجموعه کناره‌گیری می‌کند.

طی دو سال اخیر، جایگاه پخش انیمیشن‌های دیرین دیرین «فیلیمو» بود و قسمت‌های ۲۰ دقیقه‌ای آن عرضه می‌شد. اشاره درخشی به این‌که ناچار است خودش را کنار بکشد، این گمانه را تقویت می‌کرد که فشار سانسور از طرف ساترا و مجموعه صداوسیما باعث از هم پاشیدن این مجموعه محبوب شده است، اما محمدرضا علیمردانی یک روز بعد در مصاحبه‌ای گفت تعطیلی «دیرین دیرین» ربطی به سازمان صداوسیما ندارد: «فقط خسته شده‌ایم.»

او حتی اشاره کرد وقتی محمد ابوالحسنی زنده بود، صحبت‌هایی برای پایان دادن به این مجموعه بود و فقط در صورتی که نسخه سینمایی یا سریالی آن ساخته شود، امکان تداوم دارد. علیمردانی که در مجموعه «شب‌های مافیا» هم با فیلیمو همکاری می‌کند، اعلام کرد بعد از پخش ۵۲ قسمت «دیرین دیرین» که با کمک تبلیغات و حامیان مالی ساخته می‌شد، دیگر سفارشی در کار نبود تا ادامه آن ساخته شود.

مرگ نابهنگام و تغییر سرنوشت

محمد ابوالحسنی، تهیه‌کننده مجموعه «دیرین دیرین» از نیمه اول دهه ۱۳۸۰ وارد حوزه تولید انیمیشن شد و طی کمتر از دو دهه انیمیشن سینمایی «تهران ۱۵۰۰» و صدها قسمت از انیمیشن‌های کوتاه تولید کرد. بخشی از کارهای او و موسسه‌اش مانند مجموعه آموزشی «خیلی خطرناکه حسن» از تلویزیون پخش می‌شد‌، اما از سال ۸۸ با مجموعه «حیات وحش؛ حیوانات منقرض شده» فضای اینترنت را برای عرضه انتخاب کرد.

«دیرین دیرین» ادامه همان روندی بود که با قسمت‌های یک دقیقه‌ای آغاز شد و با شخصیت‌های باستانی‌اش مانند وی، قرمزانی، زکریای رازی و دیگران به سرعت محبوبیت یافت. از همان ابتدا این شخصیت‌ها در موقعیت‌های طنزآمیز سعی می‌کردند نکته‌ای اخلاقی یا اجتماعی را گوشزد کنند و البته برای هموار شدن مسیر تولید گاهی تبلیغ کالا و خدمات هم می‌کردند.

درحالی‌که به نظر می‌رسید ابوالحسنی و حلقه اطرافش مسیر جاه‌طلبانه‌ای را پیش گرفته‌اند و در این راه موفق هم بوده‌اند، شیوع کرونا همه‌چیز را تغییر داد. در روزهای اول تعطیلات نوروز ۱۴۰۰ خبر بستری شدن او به دلیل ابتلا به ویروس کووید ۱۹ منتشر شد و روز هفتم فروردین درگذشت.

این ضربه سختی به گروه سازنده «دیرین دیرین» و سایر انیمیشن‌های در دست تولید بود. ابوالحسنی که از او با عنوان «کارآفرین» هم یاد می‌شد، قصد داشت ساخت انیمیشن سینمایی را هم ادامه دهد که فرایندی زمان‌بر است و افراد زیادی را درگیر می‌کند، اما با مرگ او اغلب این طرح‌ها منتفی شد.

البته این اتفاق ناگهانی باعث شد که گروه سازنده «دیرین دیرین» محتوای انتقادی بیشتری تولید کنند. چند روز بعد از درگذشت ابوالحسنی، انیمیشن کوتاهی با حضور شخصیت وازلین -خواننده سبک رپ انتقادی که بعد از مدتی به مجموعه «دیرین دیرین» اضافه شده بود- منتشر شد.

این انیمیشن در ستایش شخصیت تهیه‌کننده مجموعه بود، اما در میانه ترانه به شدت از وارد نشدن واکسن خارجی و تاخیر در ساخت واکسن داخلی انتقاد می‌شد: «تف تو این وضعیت شیرتوشیر/ مسئول خوش‌غیرت واکسن بگیر/ داغداریم اعصاب‌مون نمی‌کشه/ پس این واکسن شما کی دم می‌کشه؟» در همین ترانه به سازمان صداوسیما هم اعتراض می‌شد که اجازه پخش انیمیشن‌های «دیرین دیرین» از تلویزیون را صادر نکرد.

شخصیت وازلین درست یک سال بعد و در اولین سالگرد درگذشت ابوالحسنی، ترانه رپ دیگری منتشر کرد که بیشتر شدن مشی انتقادی مجموعه «دیرین دیرین» را به نمایش می‌گذاشت. در این ترانه از آزاد شدن واردات واکسن در دولت جدید تا اجرای طرح صیانت اینترنت، از گرانی و تورم تا روی کار آمدن طالبان در افغانستان مورد توجه قرار گرفت، اما اشاره به حمله روسیه، انتقاد از عملکرد حکومت را به اوج می‌رساند: «نیستی ببینی چه کرده روسیه/ ها... چی؟ باشه نمی‌گم، زیادی سیاسیه!»

از رقبای سرسخت تا تیغ سانسور

بجز مرگ محمد ابوالحسنی که همکارانش به او لقب «ستون محکم دیرین دیرین» داده بودند، طی هشت سال گذشته اتفاق‌های دیگری هم رخ داد. گروه‌های انیماتور دیگری به شکل حرفه‌ای و آماتور ظهور کردند که با آزادی عمل بیشتری محتوا تولید می‌کردند. یکی از مشهورترین این رقبا، «سوری لند» بود که به ابتکار سروش رضایی شکل گرفت و با خلق شخصیت‌هایی مانند پرویز و پونه محبوبیت زیادی به دست آورد.

سازندگان «دیرین دیرین» به شکل حرفه‌ای‌تر انیمیشن تولید می‌کردند، اما به دلیل الزام هزینه کردن و استفاده از نیروی انسانی بیشتر مجبور بودند در فضای رسمی فعالیت کنند و موازین فرهنگی و محدودیت‌های سانسور را بپذیرند. در دو سال اخیر که انیمیشن‌های طولانی‌تر برای پخش از فیلیمو آماده می‌شد، فشار سانسور بیشتر حس شد و سریال «دیرین دیرین» به شکل مداوم خنثی‌تر به نظر می‌رسید. چون ساترا نظارت مستقیم بر محتوای شبکه نمایش خانگی دارد و سازندگان مجبور بودند برای ادامه حیات تن به محدودیت‌ها بدهند.

در این شرایط که ذائقه مخاطبان به سمت محتوای انتقادی‌تر یا با طنز بیشتر حرکت کرده است، بزرگ شدن ابعاد «دیرین دیرین» به نقطه ضعف آن تبدیل شد. شوخی‌های حکیمانه شخصیت وی با اطرافیانش که برخی از آن‌ها نماینده مسئولان یا اشخاص ریاکار و منفعت‌طلب بودند، نه تازگی داشت و نه طنزش می‌توانست مردم خشمگین از شرایط اقتصادی و اجتماعی را راضی کند.

به همین دلیل، انیمیشن‌های کوتاهی که خارج از قالب سریال «دیرین دیرین» در فضای مجازی منتشر می‌شد، بازتاب‌های بیشتری داشت و با استقبال افزون‌تری مواجه می‌شد. درست مانند انیمیشن‌های سوری لند و دیگر گروه‌های کوچک‌تر که با استفاده از شبکه‌های اجتماعی آثار خود را منتشر می‌کنند و با سفارش گرفتن از شرکت‌های تجاری و خدماتی می‌توانند علاوه بر تامین هزینه‌های تولید، به درآمد بهتری هم برسند.

از سوی دیگر بالا رفتن تورم هزینه‌های تولید انیمیشن حرفه‌ای را افزایش داده است. شتاب گرفتن هولناک رشد قیمت‌ها در یک سال اخیر عامل دیگری است که «دیرین دیرین» را به خط پایان رساند. محمدرضا علیمردانی در مصاحبه اخیرش تاثیر این عامل را تایید کرد و گفت با قیمت‌های پیشین دیگر امکان زنده نگه‌داشتن این مجموعه وجود نداشت.

همچنین باید این نکته را در نظر گرفت که علی درخشی علاوه بر کارگردانی انیمیشن، باید وظیفه ایده‌پردازی و نوشتن متن‌ها را به تنهایی انجام می‌داد و بعد از هشت سال طبیعی است که ایده‌ها تکراری شوند یا خستگی ذهن، امکان ایجاد تغییرات مفید را از نویسنده بگیرد. سریال‌های انیمیشن مشهور دنیا یک گروه کامل ایده‌پرداز و نویسنده دارند که به شکل مداوم نقاط قوت و ضعف کارشان را ارزیابی می‌کنند و آن را با نیازهای همیشه در تغییر مخاطب تنظیم می‌کنند، اما در ایران سفارش‌دهندگان به دلیل کمبود بودجه یا حرفه‌ای نشدن مناسبات تولید از ایجاد چنین گروهی سرباز می‌زنند.

به پایان رسیدن «دیرین دیرین» مرگ یک نام تجاری موفق در صنعت نوپای انیمیشن یارانه‌ای ایران تلقی می‌شود. در وضعیت فعلی که سینما با بحران مخاطب روبرو است، تلویزیون سرگرمی‌سازی را رها کرده و شبکه نمایش خانگی اسیر جنگ قدرت میان نهادهای حکومتی است، گروه‌های دیگر تولید انیمیشن چاره‌ای ندارند جز این‌که برای ادامه بقا از حضور در فضای رسمی خودداری کنند و به شکل مستقل و در فضای آزادتر شبکه‌های اجتماعی آثارشان را در معرض دید مخاطبان قرار دهند. در غیر این صورت سرنوشتی بهتر در انتظار آن‌ها نیست.