از حدود یک دهه پیش که «سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش» در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شد، وزارت آموزش‌وپرورش تمام تلاشش را برای همسو کردن محتوای کتاب‌های درسی با سیاست‌های کلان جمهوری اسلامی ایران آغاز کرد.

تنها بررسی کتاب‌های فارسی پایه‌های اول تا دوازدهم آشکار می‌کند که بسیاری از دروس مربوط به ادبیات کهن و معاصر ایران، جای خود را به درس‌هایی با موضوع‌های «انقلاب»، «پایداری»، «مقاومت»، «خشونت‌طلبی» و «شهادت» داده‌اند. همچنین قهرمان‌سازی از وابستگان حکومت به شکل گسترده‌ای جایگزین معرفی مشاهیر ادب و هنر ایران در کتاب‌های فارسی شده است.

با این حال، چنین به نظر می‌رسد که علی خامنه‌ای حتی به این مقدار نیز راضی نیست. دستور دوباره او برای همسان‌سازی محتوای کتاب‌های درسی با اهداف حکومت و قول مساعد یوسف نوری، وزیر آموزش‌وپرورش، این موضوع را اثبات می‌کند.

مدرسه یا پایگاه عقیدتی و سیاسی

علی خامنه‌ای در جریان دیدار با برخی معلمان نزدیک به حکومت، از مقام‌های وزارت آموزش‌وپرورش خواست بین «علم نافع» و «علم غیرنافع» تفکیک قائل شوند. ازنظر رهبر جمهوری اسلامی ایران، علم در صورتی نافع است که «سبک زندگی اسلامی» را به کودکان بیاموزد. سخنان خامنه‌ای تازگی ندارد، زیرا حدود ۱۰ سال پیش نیز با همین دورنما، سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش تهیه و تصویب شد و بر همین اساس محتوای کتاب‌های درسی بسیار تغییر کرد. با این حال، پس از سخنان اخیر خامنه‌ای، وزیر آموزش‌وپرورش گفت که سال آینده محتوای ۲۰۰ عنوان کتاب درسی دیگر نیز تغییر می‌کند.

به گفته یوسف نوری، به تعویق افتادن این کار نیز به این دلیل بود که کتاب‌های سال تحصیلی جدید زیر چاپ بودند. درحالی‌که کتاب‌های فعلی نیز به‌قدر کافی گویاست و بررسی و مرور اجمالی آن‌ها آشکار می‌کند که حکومت ایران برای تضمین بقایش به شکلی هدفمند، مدارس را به پایگاهی عقیدتی و سیاسی تبدیل کرده است.

مقطع ابتدایی؛ آشنایی کودکان خردسال با خمینی

کتاب فارسی اول دبستان بیشتر از اینکه مرجعی برای یادگیری الفبای فارسی برای کودکان خردسال باشد، کتابی مذهبی و سیاسی است که جذابیت تصویری ندارد؛ مثلا کتاب‌های درسی با تصویری از خمینی آغاز می‌شوند و در صفحات مختلف آن‌ها، احادیث و روایت‌های مذهبی به چشم می‌خورد. «سارا» و «دارا» جای خود را به «آزاده» و «امین» داده‌اند. در این کتاب کودکان به ‌تناوب با کلماتی مانند «منبر»، «مسجد»، «نماز جماعت» و «جانماز» آشنا می‌شوند. در پایان درس صفحه ۲۱ از کودکان خواسته می‌شود که نام مسجد محل خود و خاطره رفتن به آنجا را تعریف کنند و نحوه صحیح وضو گرفتن را نمایش دهند. در صفحه ۸۲ دختری خردسال با اشتیاق از اینکه مادر برایش چادرنماز دوخته است، صحبت می‌کند و در تصویر صفحه ۹۰ همین کتاب، دختری خردسال به نام ثریا وقتی در شبی مهتابی با پدر درباره نور ماه صحبت می‌کند، پیراهن بلند، روسری، جوراب و شلوار گشاد بر تن دارد.

درس صفحه ۹۶ نیز به انقلاب اسلامی می‌پردازد و ادعا می‌کند که مردم شاه را نمی‌خواستند و به رهبری خمینی به خیابان‌ها آمدند و او را فراری دادند. در صفحه ۹۹ هم شعری گنجانده شده است که انقلاب را توصیف می‌کند با ادعای اینکه مردم از غم و غصه رها شده‌اند.

درحالی‌که سیستم‌های آموزشی موفق دنیا برای گروه سنی خردسال، آموزش به همراه تفریح و بازی را پیشنهاد می‌کنند، در جمهوری اسلامی ایران محتوای عقیدتی و سیاسی به گروه سنی هفت سال خورانده می‌شود، حال‌آنکه آنان هنوز خواندن و نوشتن نمی‌دانند و با معانی بسیاری از کلمات آشنا نیستند. همین رویه در کتاب فارسی کلاس دوم دبستان نیز ادامه می‌یابد؛ درس دوم این کتاب «مسجد محله ما» نام دارد و کودکان را ترغیب می‌کند که برای استفاده از کلاس‌های قرآن و رایانه به مسجد بروند. امام جماعت مسجد نیز فردی متفاوت از دیگران معرفی می‌شود.

در صفحه ۵۷ همین کتاب زینب به زیارت امام رضا می‌رود و روایت‌هایی از رهبران دینی مطرح می‌شود. در کل کتاب فارسی دوم دبستان فقط یک درس به معرفی مشاهیر ایران اختصاص دارد که در آن نیز بسیار گذرا و کوتاه فردوسی معرفی شده است.

در کتاب فارسی سوم دبستان هر جا که تصویری از بازی و تفریح کودکان وجود دارد، فقط پسران در آن دیده می‌شوند. در تصاویر این کتاب و کتاب‌های درسی دیگر، دختران یا در خانه و مدرسه نشسته‌اند یا چادر بر سر دارند و نماز می‌خوانند. درس صفحه ۵۰ این کتاب به حسین فهمیده و سهام خیام اختصاص دارد و ادعای «فداکاری» آنان در جنگ با داستان ریزعلی تلفیق شده است. در صفحه ۶۶ با روایت داستانی از دختر پیامبر اسلام با این ادعا که «حضرت جبرئیل» برای دختر پیامبر لباس سبز آورد، به‌طور مستقیم خرافات ترویج می‌شود.

در تمامی بخش‌های کتاب‌های فارسی دبستان، ازجمله صفحه ۷۷ فارسی سوم، تفریحگاه کودکان مسجد است و در صفحه ۱۰۲ همین کتاب «نماینده گروه همبستگی» در کلاس درس می‌گوید که «برای پاسداری از میهن باید از رهبر پیروی کرد».

فارسی کلاس چهارم به شکلی گسترده‌تر به مسائل مربوط به انقلاب می‌پردازد؛ درس صفحه ۶۷ این کتاب با عنوان «مهمان شهر ما» تعریف و تمجید مفصلی از خمینی است و درس یازدهم آن نیز در لابه‌لای روایت زندگی حسین خرازی، از فرماندهان دوران جنگ ایران و عراق، روحیه خشونت‌ و جنگ‌طلبی بین کودکان تقویت می‌شود.

فارسی کلاس پنجم با عکسی از خمینی که زیر آن نوشته شده است: «تا توای بهار تازه آمدی/ سروهای سرفراز آمدند» آغاز می‌شود. درس ششم این کتاب به سرود ملی جمهوری اسلامی ایران اختصاص دارد و در بخش‌ تمرین‌ها از دانش‌آموزان می‌خواهد تعریف خود را از کلماتی مانند «امام»، «بهمن»، «ایمان»، «استقلال»، «آزادی» و «شهیدان» که مهم‌ترین واژه‌های سرود جمهوری اسلامی ایران‌اند، بگویند. درس صفحه ششم به قصه آریوبرزن، فرمانده تاریخی ایران اختصاص دارد، اما در انتها با نام قاسم سلیمانی و این ادعا که او برای دفاع از ایران «دلاورانه» روبروی دشمن ایستاد، تمام می‌شود.

در صفحه ۷۰ نیز زیرکانه کودکان به خرید و خواندن کتابی به نام «نام‌آوران دیروز، نام‌آوران امروز، نام‌آوران فردا» ترغیب می‌شوند که در آن شرح‌حال برخی وابستگان حکومت مانند مصطفی احمدی روشن آمده است. در فارسی ششم هم درس‌هایی مانند «شهدا خورشیدند»، «دریا قلی» و «زندگی شهید تندگویان» به همراه تصاویری از پسران نوجوان که سربندهای بسیجی بر پیشانی دارند، روحیه جنگ‌طلبی، میل به «شهادت» و احساس وظیفه برای «مبارزه با دشمن» در میان کودکان تقویت می‌شود.

دوره متوسطه اول؛ تبلیغ سامانمند انقلاب

در کتاب‌های فارسی دوره متوسطه اول، شکل دیگری از تبلیغ انقلاب اسلامی آغاز می‌شود. در این مقطع تحصیلی به‌طور مستقیم و هدفمند احساسات کودکانی که در آستانه ورود به دوره نوجوانی‌اند، تحریک می‌شود تا خود را به حضور در درگیری‌های نظامی موظف بدانند. درس هفتم فارسی کلاس هفتم به سخنان خامنه‌ای اختصاص دارد که در آن مدعی می‌شود «دشمنان» قصد دارند جوانان را از ساختن ایران آباد ناتوان کنند. در ادامه نیز آمده است: «دشمنان نمی‌خواهند دانشگاه و درس و معلم باشد». درس نهم همین کتاب نیز «نصیحت خمینی» به تعدادی دختر دانش‌آموز است که از آنان می‌خواهد به «وظایف اسلامی» خود عمل کنند.

صفحه ۹۲ هم روایتی از زندگی سعید کاظم آشتیانی و تمجید خامنه‌ای از او است. در دروس صفحه‌های بعدی نیز از محمدعلی رجایی و مصطفی چمران با نام قهرمان یاد می‌شود. فصل پنجم این کتاب با عنوان «اسلام و انقلاب اسلامی» با بخش‌هایی از کتاب «خدمات متقابل ایران و اسلام» علی مطهری شروع می‌شود و سپس به زندگی روح‌الله خمینی می‌رسد، با این ادعا که «قدرت هیچ‌گاه او را از یاد مردم و خدا غافل نکرد». درس صفحه ۱۲۶ با نام «مرخصی» نیز عملا کودکان را به جبهه رفتن تشویق می‌کند و مادری که راضی نیست فرزندش به جنگ برود به «ناآگاهی» و «آبغوره گرفتن» متهم می‌شود. در بخش‌ تمرین‌های همین درس از دانش‌آموزان خواسته شده است که بگویند «یک نوجوان بسیجی چگونه می‌تواند در پاسداری و سازندگی کشور سهیم باشد». حال‌آنکه چنین محتوایی مصداق به‌کارگیری و استفاده از کودکان در درگیری‌های مسلحانه و مغایر با مفاد پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک است.

درس یازدهم فارسی کلاس هشتم نیز با نام «پرچم‌داران»، نوجوانان را برای حضور در درگیری‌های نظامی تشویق می‌کند و فصل پنجم آن نیز به «اسلام و انقلاب اسلامی» با مطالبی از شاعران و نویسندگان وابسته به حکومت همچون حمید سبزواری اختصاص دارد. در فارسی سال نهم با شعری حماسی در رثای حسین فهمیده مواجه می‌شویم. خامنه‌ای همچون جلوه‌ای از «مهربانی و همدلی» معرفی می‌شود و در صفحه ۸۶ همین کتاب از نوجوانان می‌خواهند که درباره «فداکاری‌های زنان در جمهوری اسلامی ایران» با هم گفت‌وگو کنند.

صفحه ۸۸ نیز به مطالبی درباره جنگ اختصاص دارد و از صفحه ۹۰ به بعد نیز مطالب مربوط به انقلاب به چشم می‌خورد، با این سوال از کودکان که «رهبران جامعه اسلامی چه نقشی در هدایت جامعه دارند؟»، سوالی که به‌طور مستقیم ذهن کودکان را برای موضوع‌هایی مانند «ولایت‌پذیری» که ازجمله اهداف سند تحول بنیادین است، آماده می‌کند.

دوره متوسطه دوم؛ تربیت سربازان انقلاب اسلامی

کتاب‌های دوره متوسطه دوم با صراحت بیشتری نوجوانان را برای حرکت در مسیر اهداف جمهوری اسلامی ایران ترغیب می‌کنند. صفحه ۲۹ به بعد فارسی پایه دهم به مطالب مربوط به «ادبیات پایداری» و مطالبی از افراد وابسته به حکومت مثل علی موسوی گرمارودی اختصاص دارد و از صفحه ۷۳ به بعد هم مطالب «ادبیات انقلاب اسلامی» شروع می‌شود که مضمون همگی آن‌ها مواضع انقلاب اسلامی، خمینی و خامنه‌ای است. در این بخش‌ هم مطالبی از شاعران و نویسندگان حکومتی مانند معصومه آباد، محمود شاهرخی و سپیده کاشانی به چشم می‌خورد.

همین رویه در فارسی پایه یازدهم و دوازدهم نیز ادامه دارد. بخش‌های زیادی از این دو کتاب نیز به سروده‌ها و نوشته‌های شاعران و نویسندگان وابسته به حکومت مانند سید حسن حسینی، مصطفی محدثی خراسانی، رضا امیرخانی و سید مهدی شجاعی اختصاص یافته است. حال آنکه سهم آثار شاعران و نویسندگان ادبیات کهن و معاصر ایران در تمامی این کتاب‌ها اندک است.

در کتاب‌های فارسی دهم تا دوازدهم به شکل زیرکانه‌ای بخش «ادبیات پایداری» و «ادبیات انقلاب» اسلامی از هم جدا شده‌اند که هم تعداد صفحات بیشتری را اشغال کنند، هم امکان پرداختن مفصل‌تر به آن‌ها وجود داشته باشد. تنها حدود ۳۰ صفحه از کتاب ۱۸۴ صفحه فارسی دوازدهم را این دو بخش اشغال کرده‌اند. با این حال تدوین‌کنندگان کتاب‌ها به همین نیز قانع نبوده‌اند، زیرا حتی در بخش‌های «ادبیات حماسی» نیز نقبی به موضوعات مربوط به انقلاب اسلامی می‌زنند.

به‌طورکلی مرور اجمالی کتاب‌های فارسی پایه‌های اول تا دوازدهم نشان می‌دهد که تبلیغ اهداف انقلاب اسلامی، ولایتمداری و ترویج خرافات، کودک همسری، کار زودهنگام، خشونت‌طلبی و قهرمان‌سازی از وابستگان حکومت وجه مشترک تمام این کتاب‌هاست. در هیچ‌یک از تصاویر این کتاب‌ها دختران در حال بازی و تفریح دیده نمی‌شوند و پیوسته با تزریق اصول فقهی در موضوع‌هایی مانند حجاب، آنان را به سمت خودگناهکارپنداری سوق می‌دهند.

آنچه گفته شد، نتیجه بررسی کتاب‌های فارسی بود وگرنه کتاب‌های دیگری مانند «مدیریت خانواده»، «تفکر و سبک زندگی» نیز به شکل سامانمند دختران و پسران را در مسیر مطلوب حکومت هدایت می‌کنند. مسیری که تبلیغ کار و ازدواج زودهنگام و خانه‌نشینی زنان تنها بخشی از آن است. در کتاب «تفکر و سبک زندگی دختران» با تصویری از دختر نوجوان چادری، به دختران توصیه می‌شود که هنگام عادت ماهانه به دلیل «ناپاک» بودن به قرآن دست نزنند.

سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش

مجموعه تغییر‌هایی که در کتاب‌های درسی ایجاد شد و به گفته وزیر آموزش‌وپرورش در سال‌ آینده نیز به شکل گسترده‌تری انجام می‌شود، نتیجه تصویب «سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش» در شورای عالی انقلاب فرهنگی بر مبنای اسناد بالادستی جمهوری اسلامی ایران است. محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهوری وقت، در سال ۱۳۹۰ پس از تصویب از این سند رونمایی کرد و حمیدرضا حاجی‌بابایی، وزیر وقت‌ آموزش‌وپرورش به‌صراحت گفت که تدوین آن مطالبه خامنه‌ای بوده است. او در همان زمان «الهام از آموزه‌های دینی»، «تقویت روحیه ظلم‌ستیزی»، «حق‌طلبی و ایستادگی در برابر تهاجم بیگانگان» را از اهداف اصلی سند تحول بنیادین برشمرد.

سند تحول بنیادین، پنج تحول اساسی را در نظام آموزشی کشور دنبال می‌کند که «تحول در برنامه‌های درسی» یکی از آن‌ها است. تصویب و اجرای این سند نشان می‌دهد که آموزش‌وپرورش در ایران نهادی حاکمیتی است که نقشه راه آن، خارج از اختیار دولت‌ها و در سطوح کلان حکومت و زیر نظر رهبر تعیین می‌شود. اهداف و دورنمای این سند نشان می‌دهد که برای جمهوری اسلامی ایران آنچه اولویت دارد، تربیتی نسلی فرمان‌بردار است. کما اینکه محسن حاجی میرزایی، وزیر آموزش‌وپرورش دولت روحانی به‌صراحت گفت که وظیفه آموزش‌وپرورش «تربیت سربازان تمدن نوین اسلامی است». غلامرضا سلیمانی، رئیس سازمان بسیج نیز بارها از برنامه‌ای هدفمند برای تربیت هشت میلیون نوجوان بسیجی در ایران خبر داده است.

جمهوری اسلامی ایران می‌داند که برای آماده‌سازی این تعداد سرباز پا به‌ رکاب، باید خوراک ذهنی مناسب آماده کند و چه بستری بهتر از اینکه این خوراک ذهنی با محتوای درسی به کودکان تحمیل شود. سال ۱۳۹۸، پس‌ازاینکه اعتراض‌ها به حذف نام بزرگان ادبیات فارسی از کتاب‌های درسی بالا گرفت، حسین قاسم‌پور، مدیر گروه ادبیات فارسی دفتر تالیف کتب درسی آموزش‌وپرورش، به‌صراحت گفت که «جایی نیاز بود از شهید حججی نام ببریم و این به نام حافظ و سعدی اولویت داشت».

در ماه‌های گذشته نیز قبل از انتصاب یوسف نوری به وزارت آموزش‌وپرورش، علیرضا کاظمی، سرپرست این وزارتخانه از ورود درس «استکبارستیزی» و «شناسایی اسناد لانه جاسوسی» به کتاب‌های درسی مدارس خبر داد. استخدام طلاب در مدارس و امضای تفاهم‌نامه وزیر آموزش‌وپرورش با رئیس جامعه مداحان برای آموزش مجازی و حضوری مداحی نیز این نکته را اثبات می‌کند که جمهوری اسلامی ایران عزمش را برای تغییر نگرش کودکان در مدارس جزم کرده است.

حکومت ایران در حالی برای تربیت دانش‌آموزان بر اساس اهداف و سیاست‌هایش برنامه‌ریزی و اقدام می‌کند که پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک، کشورهای عضو را متعهد کرده است از هرگونه بهره‌برداری سیاسی و مذهبی از کودکان خودداری کنند.