در دهه اخیر، قطب شمال شاهد شماری از تحولات مانند افزایش فعالیت نظامی روسیه، باز شدن راههای تجاری جدید، کشف ذخایر نفت و گاز طبیعی و سرمایهگذاری خارجی در صنعت انرژی بوده است. تغییرات اقلیمی و آبوهوایی این فرایند را تسریع کرده و مجموع این رویدادها وضعیت ژئوپلیتیک گذشته را تغییر داده است. ایالات متحده آمریکا نیز بهعنوان یکی از کشورهای مجاور قطب شمال، با چالشهای ژئواستراتژیک و اقتصادی در این منطقه مواجه است. به همین دلیل است که جو بایدن، رئیسجمهوری آمریکا، قرار است سفیری را برای منطقه قطب شمال انتخاب کند. این اولین بار است که ایالات متحده چنین جایگاهی را در ساختار سیاست خارجیاش ایجاد کرده است.
افزایش فعالیت نظامی روسیه و همکاری بیشتر مسکو با پکن
جنگ اوکراین فضای حاکم بر روابط آمریکا و روسیه را به دوران جنگ سرد بازگرداند. در چنین فضایی، رقابتهای راهبردی بین واشنگتن و مسکو افزایش یافته است و تحرکات روسیه حتی در قطب شمال برای آمریکا چالشزا خواهد بود. روسیه در سالهای اخیر، صدها تاسیسات نظامی دوران شوروی را در قطب شمال بازگشایی کرده است و از این منطقه برای آزمایش سامانههای تسلیحاتی جدیدش استفاده میکند. ینس استولتنبرگ، دبیرکل ناتو، در سفرش به منطقه کانادایی قطب شمال، گفت: «تواناییهای روسیه در منطقه شمالگان چالشی استراتژیک برای ناتو است.» ینس استولتنبرگ بهطور خاص در مورد افزایش قابلتوجه فعالیت نظامی روسیه در منطقه شمالگان ابراز نگرانی کرد. او همچنين هشدار داد که روسيه و چين درصددند مشارکتی استراتژيک در قطب شمال شکل دهند که ارزشها و منافع ناتو را به چالش میکشد.
کشف ذخایر نفت و گاز و سرمایهگذاری خارجی
منطقه شمالگان حدود ۱۳درصد از منابع نفتی و ۳۰ درصد از منابع گاز طبیعی کشفنشده جهان را در خود جای داده است. بر اساس ارزیابی سازمان زمینشناسی آمریکا، ۵۳ درصد خط ساحلی قطب شمال متعلق به فدراسیون روسیه است. باقیمانده خط ساحلی قطب شمال در اختیار کشورهایی مانند ایالات متحده آمریکا، کانادا، گرینلند (دانمارک)، ایسلند و نروژ است؛ اما همه کشورهای مجاور قطب شمال سهم یکسانی از این منابع دریافت نمیکنند. به گزارش بنیاد بلونا، ۸۰ درصد این ذخایر سهم روسیه است. این خبر بسیار خوبی برای روسیه است، به دلیل اینکه اقتصاد روسیه بهشدت متکی به درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز طبیعی است. به گزارش آژانس بینالمللی انرژی، در سال ۲۰۲۱، حدود ۴۵ درصد بودجه فدرال روسیه از فروش نفت و گاز تامین شد. به همین دلیل است که روسیه قطب شمال را «میدان نبرد استراتژیک انرژی» مینامد.
در همین چارچوب، روسیه بهسرعت در حال ساخت زیرساختها در منطقه شمالگان است تا استخراج و فروش منابع دستنخورده آنجا را آغاز کند. دیگر قدرتهای جهانی نیز بیش از پیش به قطب شمال چشم دوختهاند. اگرچه چین مرز ساحلی در قطب شمال ندارد، در صنایع انرژی روسیه سرمایهگذاری هنگفتی کرده است. یکی از پروژههای قابلتوجه تولید گاز طبیعی روسیه پروژه «یامال ال.ان.جی» است. شرکت نفت ملی چین (CNPC) ۲۰ درصد در پروژه «یامال ال.ان.جی» و ۱۰ درصد در پروژه «ال.ان.جی شمالگان ۲» سهم دارد. هر دو پروژه در خلیج اوب در اقیانوس منجمد شمالی قرار دارند و تولید، مایعسازی و حملونقل گاز طبیعی را شامل میشوند. بر اساس گزارش وبسایت یامال ال.ان.جی.، ظرفیت تولید این پروژه بیش از ۱۶.۵ میلیون تن در سال خواهد بود. علاوه بر سهم شرکت نفت ملی چین، صندوق «جاده ابریشم» چین هم حدود ۱۰ درصد در این پروژه سرمایهگذاری کرده است. یکی دیگر از سهامداران اصلی توتال انرژی فرانسه با سهم ۲۰ درصدی است. این بهمنزله تضاد منافع برای فرانسه است زیرا از زمان آغاز جنگ اوکراین، رابطه روسیه و فرانسه تیره شده و فرانسه همراه سایر کشورهای اتحادیه اروپا، نفت و گاز روسیه را تحریم کرده است.
تغییرات آبوهوایی در حال باز کردن سریعترین مسیر دریایی از اروپا به کشورهای آسیا-اقیانوسيه است
گرمایش زمین به روسیه امکان تجارت بیشتر از آبراههای منطقه شمالگان میدهد. برای اولین بار در تاریخ بشر، همزمان با ذوب شدن یخها در قطب شمال، مسیر دریایی شمالی (NSR) در حال باز شدن است. در سال ۲۰۱۷، برای اولین بار، یک نفتکش روسیه بدون نیاز به یخشکن به سراسر قطب شمال سفر کرد.
مسیر دریایی شمالی یک آبراه کشتیرانی است که اقیانوس اطلس و اقیانوس آرام را از طریق تنگه برینگ به هم وصل میکند. با استفاده از این مسیر، کشتیهای روسیه میتوانند در ۱۹ روز، از اروپا به آسیا سفر کنند. این امر به روسیه امکان میدهد منابع خود را سریعتر و کمهزینهتر صادر کند که از نظر اقتصادی، برای روسیه سودآورتر است. قبل از باز شدن این مسیر دریایی، ناوگان تجاری و نفتکشهای روسیه مجبور بودند ۴۸ روز سفر کنند تا به اقیانوس آرام برسند. فاصله حملونقل از شمال اروپا به چین تقریبا ۴۰ درصد کوتاهتر از مسیر قدیمی از طریق دریای مدیترانه و کانال سوئز است.
طبق گزارش شورای عمومی مسیر دریایی شمالی (NSR)، باز شدن این راههای تجاری جدید به روسیه مزیت بزرگی نسبت به همتایان اروپایی و آمریکاییاش میدهد، چرا که میتواند تحریمهای اقتصادی ناشی از جنگ اوکراین را مهار کند. از زمان آغاز حمله روسیه به اوکراین در ماه فوریه، روسیه به دنبال خریداران جدیدی برای نفت و گازش بوده است. مسیر دریایی شمالی به روسیه کمک خواهد کرد تا منابع نفت و گازش را بدون نیاز به خطوط لوله، به مشتریان آسیایی برساند و بفروشد. بنابراین، چین نیز میتواند به یک منبع عرضه گسترده منابع، از جمله نفت و گاز روسیه، دست پیدا کند و اقتصاد روسیه همچنان به حیاتش ادامه دهد. چین هم این وضعیت را علاوه بر امنیت انرژی، فرصتی برای گسترش جاده ابریشم خود میبیند. این موضوع توضیح میدهد که چرا چین در پروژههای انرژی روسیه سرمایهگذاری هنگفت کرده است.
همکاریهای اقتصادی و نظامی چین و روسیه تهدیدی جدید برای منافع آمریکا به شمار خواهد آمد. بنابراین، قطب شمال میتواند به میدان نبرد ژئواستراتژیکی و ژئواکونومیکی آینده تبدیل شود. ما هرگز در تاریخ بشر تا این حد به هم وابسته نبودهایم. تصمیمهای گرفتهشده در سطح هر دولت، بهویژه قدرتهای بزرگ، همه را تحت تاثیر قرار خواهد داد. برای همه مفید خواهد بود اگر طرفهای ذینفع مسئولانه عمل کنند و فقط با لنز سیاسی-اقتصادی به این رویدادها نگاه نکنند. ذوب یخهای قطب پیامی هشداردهنده از طبیعت به بشر است.