با توجه به آنچه اخیرا درباره دستگیری یکی از سرکردگان داعش به‌نام ابوالحسن الهاشمی القرشی که گمان می‌رود رهبر این سازمان باشد، گزارش شد و علاوه بر اینکه چندی قبل خبر کشته ایمن الظواهری، رهبر القاعده در رسانه‌ها منتشر شد، می‌توان چنین ارزیابی کرد که دو سازمان افراطی یادشده به دلیل نام نبردن از جانشین الظواهری و ابهام درباره سرنوشت الهاشمی، با چالش خلا رهبری مواجه‌اند. اکنون این پرسش مطرح می‌شود که چه کسی این دو سازمان را رهبری می‌کند؟

در واقع، داعش و القاعده همواره دو سازمان رقیب در صحنه جهاد تلقی می‌شوند، زیرا پیشرفت یکی از این دو سازمان ازنظر تروریسم جهانی حکایت از ضرر قطعی طرف مقابل دارد، به‌ویژه اینکه ظهور داعش به قیمت تضعیف القاعده تمام شد و بسیاری از عناصر وابسته به آن را به کناره‌گیری و فرار وادار کرد.

رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، اوایل ماه سپتامبر جاری اعلام کرد «نیروهای ترکیه یک رهبر برجسته القاعده با نام مستعار ابوزید که نام اصلی‌اش «بشار خطاب غزل الصمیدعی» است را دستگیر کردند و گمان می‌رود فرد یادشده رهبر سازمان القاعده باشد». سپس، رسانه‌های ترکیه گزارش دادند که «برخی از شواهد نشان می‌دهند که الصمیدعی ممکن است همان ابوالحسن الهاشمی القرشی، رهبر داعش باشد». این در حالی است که قبل از گزارش اخیر ترکیه، در ماه مه گذشته خبری مبنی بر دستگیری ابوالحسن الهاشمی القرشی، رهبر داعش موسوم به «زیدالعراقی» در یک عملیات امنیتی در استانبول منتشر شد و در آن زمان گفته شد که نام اصلی فرد بازداشت شده، جمعه عوض البدری است.

همچنین جو بایدن، رئیس‌جمهوری ایالات متحده، اوایل ماه اوت گذشته اعلام کرد که ایمن‌الظواهری در یک حمله پهپادی در کابل، پایتخت افغانستان کشته شده است. در خبرها آمده بود هنگامی‌که الظواهری در بالکن خانه امنش بود، به دلیل اصابت یک موشک «هل‌فایر» که پهپاد آمریکایی آن را شلیک کرد، کشته شد.

در همین راستا، احمد زغلول، کارشناس مصری متخصص در امور گروه‌های افراطی، در گفت‌وگویی که با روزنامه الشرق‌الاوسط داشت، با اشاره به این‌که در حال حاضر سازمان‌های القاعده و داعش رهبری مشخصی ندارند، گفت: «به نظر می‌رسد هر دو سازمان چنان به چالش خلا رهبری دچار شده‌اند که هرگز درگذشته سابقه نداشته است». او افزود «آنچه درباره دستگیری الهاشمی القرشی گزارش شد، نشان می‌دهد که او به احتمال زیاد دیگر رهبری داعش را بر عهده ندارد. زغلول خاطرنشان کرد که با توجه به نبرد شدیدی که در کشورهای مختلف علیه تروریسم دیده می‌شود، می‌توان گفت که دستگیری ابوالحسن الهاشمی القرشی «واقعیت» دارد.

زغلول «دلیل ناپدید شدن الهاشمی القرشی را احتمال مجروح یا کشته شدن او در یک عملیات امنیتی» عنوان کرد و افزود «ممکن است داعش رهبر جدیدی را انتخاب کرده باشد که هنوز نامش اعلام نشده است». او چنین استدلال کرد که «درگذشته به محض کشته شدن رهبر داعش، این سازمان بی‌درنگ اعلام می‌کرد که رهبر جدیدی را انتخاب کرده است.»

ابوعمر المهاجر، سخنگوی رسمی داعش، در سخنرانی صوتی جدیدی که پنجشنبه گذشته در بنیاد الفرقان منتشر شد، «درباره عراق، آفریقا و زندانیان این سازمان صحبت کرد، اما هیچ اشاره‌ای به رهبری جدید داعش نکرد».

زغلول معتقد است که هرچند سازمان القاعده تا به حال رهبر جدیدش را معرفی نکرده‌، اما ممکن است موضوع انتخاب (جانشین) الظواهری عملا حل شده باشد و القاعده به دلیل نگرانی از بروز اختلاف و ناسازگاری، از اعلام آن تا مدتی خودداری کند.

از سوی دیگر، عمرو عبدالمنعم، کارشناس مصری متخصص در امور گروه‌های بنیادگرا، در مصاحبه‌ای که با روزنامه الشرق‌الاوسط داشت، گفت: «غیبت رهبران دو سازمان افراطی یادشده، اشاره به چالش‌هایی دارد که مورد اول آن ناشی از نگرانی‌های امنیتی و ترس از ترور رهبر جدید و مورد دوم آن در هراس از بروز اختلاف بر سر انتخاب شخصیت‌های جایگزین و گسترش دامنه ناسازگاری‌ در مورد ویژگی‌های رهبر جدید، میزان مشروعیت و موفقیت او نهفته است».

او افزود «در حال حاضر، سازمان‌های القاعده و داعش از نبود شخصیت‌های جایگزین برای رهبران تاریخی که درگذشته نفوذ داشته‌اند، رنج می‌برند.» عمرو عبدالمنعم خاطرنشان کرد «هر دو سازمان در حالی به دنبال یافتن جایگزینی برای رهبران تاثیرگذار قبلی‌اند که جایگزین مناسبی برای پر کردن جای خالی آن‌ها وجود ندارد، به‌ویژه این‌که دیگر از رهبران با نفوذ هر دو سازمان خبری در دست نیست و افرادی که باقی مانده‌اند، توانایی و شایستگی فراخور رهبری را ندارند.»

پس از کشته شدن ابو ابراهیم القرشی، رهبر پیشین داعش در سوم فوریه گذشته در جریان یک حمله هوایی به شمال ادلب در غرب سوریه، ابوالحسن الهاشمی القرشی، رهبری داعش را بر عهده گرفت. البته او نیز پس از کشته شدن ابوبکر البغدای، رهبر داعش که در اکتبر ۲۰۱۹ در حمله آمریکایی‌ها به استان ادلب در شمال غرب سوریه کشته شد، جانشین رهبر داعش شده بود.

برخی معتقدند که ابوالحسن الهاشمی القرشی، زید العراقی، الصمیدعی یا جمعه عوض البدری، مسئولیت بخش آموزش سازمان داعش را بر عهده داشت. همچنین گفته می‌شود که نامبرده رئیس شورای سازمان داعش بوده و به‌عنوان همراه شخصی البغدادی و مشاور او در مسائل حقوقی فعالیت می‌کرده است.

هرچند سازمان داعش در سال ۲۰۱۷ در عراق شکست خورد و دو سال بعد بساط آن در سوریه نیز برچیده شد، اما سلول‌های خفته این سازمان همچنان به حمله‌هایشان در دو کشور یادشده ادامه می‌دهند.

قابل ذکر است که رهبران داعش به‌طور معمول بیش از یک نام مستعار دارند، به‌طوری‌که ابوبکر البغدادی همان ابراهیم عواد البدری و ابودعا السامرایی است. همچنان ابو ابراهیم القرشی نیز همان حاج عبدالله قرداش و ابوعمر قرداش است.

به گفته عبدالمنعم، «این نخستین باری است که سازمان القاعده، رهبر اعلام شده و مشخصی ندارد، در حالی‌که داعش وضعیت متفاوتی دارد، زیرا در این سازمان رهبران جدیدی وجود دارند، اما از توانایی و شایستگی رهبران نسل اول برخوردار نیستند.»

در همین حال، ناظران خاطرنشان می‌کنند که سازمان القاعده طی سال‌های گذشته شماری از رهبران برجسته همچون ابوفراس السوری، ابوخلاد المهندس، ابو خدیجه الاردنی، ابو احمد الجزایری، سیاف التونسی. حسام عبدالرئوف معروف به ابومحسن المصری و ابوالخیر المصری را از دست داده است.

عمرو عبدالمنعم معتقد است که «سرویس‌های امنیتی و اطلاعاتی بین‌المللی به اهمیت نبود شخصیت‌های تاثیرگذار رهبری در سازمان‌های القاعده و داعش پی برده‌اند و به همین دلیل پیوسته به دنبال نابودی آن‌ها بوده‌اند و از هر گزینه‌ای برای از بین بردن آن‌ها استفاده می‌کنند.

برگرفته از روزنامه الشرق‌الاوسط