«یلدا» به معنای تولد یا روشنایی رویدادی است که میلیون‌ها نفر از ایران و افغانستان گرفته تا جمهوری آذربایجان و ساکنان قفقاز در شب ۳۰ آذر، که در تقویم شمسی که مصادف با انقلاب زمستانی کره زمین است، آن را جشن می‌گیرند. گرامیداشت زایش ایزد ایرانی مهر یا میترا که بسیاری از پژوهشگران معتقدند الهام‌بخش آیین‌هایی بوده است که تنها چند روز پس‌ از آن با عنوان میلاد مسیح جشن گرفته می‌شوند.

جشن نور و روشنایی

یلدا که از آن با نام شب چله نیز یاد می‌شود، در سنت ماقبل زرتشتی پرستش میترا، خدای خورشید، ریشه دارد اما در دوران زرتشتیان بود که محبوبیت و رواج یافت و طلوع خورشید پس از طولانی‌ترین شب سال جشن گرفته شد. ایرانیان باستان معتقد بودند که در طولانی‌ترین و تاریک‌ترین شب سال، نیروهای شیطانی در قدرتمندترین حالت خود قرار دارند. پس مردم تمام شب را بیدار می‌ماندند و در انتظار طلوع خورشید، قصه و حکایت می‌گفتند و هندوانه و انار و میوه خشک می‌خوردند و هنگام سپیده‌دم، وقتی نور به آسمان جاری می‌شد، میلاد نور را با کوبیدن بر طبل و رقص و شادی جشن می‌گرفتند. گمان می‌رفت که فردای طولانی‌ترین شب متعلق به اهورامزدا، خداوند خرد زرتشتی، است.

جوئل ویلبوش، محقق مطالعات دینی، استدلال می‌کند که مسیحیان اولیه هم این جشن باستانی ایرانی را دوست داشتند. آن‌ها مضامین نور، خورشید و تولد را با تولد عیسی مرتبط دانسته‌اند.

پیروزی روشنی بر تاریکی

امروزه خانواده‌های بسیاری این سنت را ادامه می‌دهند و هر سال گرد هم جمع می‌شوند تا همچون اجدادشان این رسم قدیمی را جشن بگیرند، دور کرسی بنشینند، قصه بگویند، شعر شاعرانی چون حافظ و مولانا را بخوانند و از امید به پیروزی خیر بر شر سخن بگویند.

خوراکی‌هایی مثل انار و هندوانه هنوز در این شب پرطرفدارند. انار که یکی از میوه‌های بومی ایران است، نماد زندگی و پایداری به شمار می‌رود، زیرا در سخت‌ترین آب‌وهوای زمستانی به بار می‌نشیند.

مردمی که در گستره فرهنگی ایران زندگی می‌کنند، به این هم معتقدند که خوردن خوراکی‌های تابستانی مانند هندوانه بدن را در طول زمستان سالم نگه می‌دارد و دانه‌های خشک‌شده و بوداده مانند تخم کدو و آفتابگردان نیز یادآور چرخه زندگی‌اند؛ تولد دوباره و تجدید حیات در آینده.

جشن میلاد مسیح (کریسمس) و یلدا که تنها به فاصله چند روز از هم برگزار می‌شوند، سنت‌ها و ارزش‌های مشابهی را گرامی می‌دارند: خانواده، عشق، تولد و امید.

سنت‌های طولانی‌ترین شب سال در گستره فرهنگی ایران با تفاوت‌هایی کم‌وزیاد اجرا می‌شوند. از شب‌نشینی یلدا کنار اعضای خانواده، آشنایان و فامیل گرفته تا تفال به دیوان حافظ و خواندن شعرهای آن، شکستن گردو و پیشگویی آینده بر اساس پوچ و پر بودنش و شرح داستان‌ها و قصه‌ها؛ اما این‌ تنها بخشی از روایت‌های یلدا است.

یلدا در نجوم

یلدا شب چله یا چهله یا همان بلندترین شب سال از غروب آفتاب ۳۰ آذر، یعنی آخرین روز پاییز، شروع می‌شود و تا طلوع آفتاب یکم دی‌ماه، نخستین روز زمستان، ادامه دارد. این روز مصادف با انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی زمین است و به همین دلیل از دیگر شب‌های سال به اندازه یک دقیقه یا کمتر، بلندتر است.

فریدون جنیدی، استاد زبان‌های باستانی، عقیده دارد واژه یلدا ریشه سُریانی دارد و به معنای تولد و زایش است و نام چله بر اساس تقدس ۴۰ و تقویم «چهل‌روزی» از یلدا نام مناسب‌تری است. در سوی دیگر، میرجلال‌الدین میرکزازی، استاد زبان و ادبیات فارسی، چله را نامی تقویمی و یلدا را نامی آیینی می‌داند که با این رویداد متناسب‌تر است؛ چون یلدا شب زایش مهر است.

یلدا؛ میراث فرهنگی ناملموس یونسکو

در هفدهمین نشست کمیته پاسداری از میراث‌ فرهنگی ناملموس جهانی که در شهر رباط مراکش برگزار شد، شب یلدا/شب‌ چله به عنوان میراث معنوی مشترک کشورهای ایران و افغانستان به ثبت رسید.