سال ۲۰۲۲ در حالی به پایان می‌رسد که اینترنت ایران در بدترین وضعیت ممکن قرار دارد. در این سال، اینترنت به اندازه وعده‌های محقق‌نشده حکومت ایران، قطع و مختل شد. آمار و بررسی‌ها هم نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۲، اینترنت در ایران کندتر، گران‌تر و ناامن‌تر از همیشه بوده است.

اینترنت مقرون‌به‌صرفه، آرزویی ازدست‌رفته

افزایش دو درصدی حق‌السهم دولت از اپراتورهای موبایل در بودجه سال ۱۴۰۱ اعتراض اپراتورها را به دنبال داشت، اما زارع‌پور، وزیر ارتباطات دولت رئیسی، در پاسخ به اعتراض اپراتورها، اعلام کرد که هیچ‌کس به این بهانه حق افزایش تعرفه ندارد. تنها چند هفته بعد از اظهارات وزیر ارتباطات، شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت تعرفه‌ها را افزایش دادند و حتی برخی از آن‌ها از جمله شرکت مخابرات، قیمت بسته‌های اینترنتی خود را دو برابر کردند.

رئیس سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در واکنش به این اتفاق‌ها اعلام کرد که قیمت‌ها افزایش نیافته است و اپراتور‌ها برخی بسته‌های ارزان‌قیمت خود را حذف کرده‌اند. وزیر ارتباطات هم که پیش‌تر گفته بود اپراتورها حق ندارند قیمت‌ها را افزایش دهند، گفت: «اینترنت را طوری گران می‌کنیم که به مردم فشار نیاید!» همچنین برای توجیه افزایش قیمت اینترنت، اعلام کرد که اگر تعرفه‌ها افزایش نیابد، کیفیت اینترنت از این هم بدتر می‌شود.

با این حال اکنون با گذشت بیش از هشت ماه از افزایش تعرفه‌های اینترنت در ایران، نه تنها بهبود کیفیت را شاهد نیستیم، بلکه افت کیفیت محسوس است. بر اساس بررسی موسسه سرف شارک، ایران در زمینه مقرون‌به‌صرفه بودن اینترنت نسبت به سال ۲۰۲۱ ۱۶ رده سقوط کرده و از میان ۱۱۷ کشور بررسی‌شده در مولفه «مدت زمانی که هر فرد باید کار کند تا بتواند ارزان‌ترین اینترنت موبایل را بخرد»، در رده ۱۰۱ قرار دارد.

بررسی اجمالی قطعی و اختلالات اینترنت

اختلالات اینترنت در ایران از اسفند ۱۴۰۰ بیشتر و با روش‌های جدیدتری اجرایی شد. در همین ماه بود که با کاهش پهنای باند، ایجاد اختلال روی اینستاگرام نیز عملی شد. اختلالات اینستاگرام در تیر و مرداد به اوج رسید و دستگاه سانسور اینترنت ایران این بار با ایجاد اختلال تصادفی در لایه‌های مختلف شبکه از جمله دی‌ان‌اس و تی‌سی‌پی و ارسال پاسخ نادرست یا بی‌پاسخ گذاشتن درخواست کاربر، دسترسی به اینستاگرام را مختل کرد.

اردیبهشت ۱۴۰۱، در واکنش به فراخوان و اعتراض‌های مردمی به افزایش قیمت نان، اینترنت تلفن همراه در چندین شهر استان خوزستان قطع و اینترنت ثابت نیز با افت سرعت همراه شد. این قطعی اینترنت چند روز ادامه داشت. رفته‌رفته این اختلالات به استان‌های دیگر هم رسید؛ تا جایی که در ۲۰ اردیبهشت، دسترسی مردم به اینترنت در حدود نیمی از ایران، با مشکل روبرو بود.

در اولین روزهای خردادماه، به دنبال حادثه فروریختن ساختمان متروپل، اینترنت در آبادان قطع شد و در روزهای بعد، این قطعی به کرمان، هرمزگان، اصفهان، سیستان و بلوچستان، ایلام، بوشهر و فارس رسید. اختلالات در روز جمعه ۶ خرداد، به اوج خود رسید و بیش از ۲۰ استان ایران را فرا گرفت. در این روز همچنین یک قطعی سراسری در کل ایران رخ داد. شرکت ارتباطات زیرساخت اعلام کرد که این قطعی «به دلیل عملیات نگهداری» یکی از دیتاسنترها بوده است.

حمله به فیلترشکن‌ها و سرقت دی‌ان‌س‌ها

اقدام‌های حکومت ایران برای مسدود کردن دسترسی مردم به اینترنت آزاد در خرداد و تیر ۱۴۰۱، افزایش یافت. یکی از این اقدام‌ها مسدود کردن پروتکل‌های رمزنگاری‌شده با هدف از کار انداختن فیلترشکن‌ها بود. این اختلالات که با دستکاری دی‌ان‌اس‌ها و پروتکل‌های تی‌ال‌اس ایجاد شد، نه‌تنها به از کار افتادن بسیاری از فیلترشکن‌ها منجر شد، بلکه بسیاری از سرویس‌های دیگر را هم مختل کرد. در پی ایجاد اختلال در تی‌ال‌اس که رمزنگاری ارتباط را بر عهده دارد، برقراری تماس در واتس‌اپ و اسکایپ نیز برای برخی از کاربران مختل شد. این روند برای مسدود کردن ابزارهای دور زدن فیلترینگ و پیام‌رسان‌های امن تاکنون ادامه دارد.

البته مدیر روابط عمومی وزارت ارتباطات این اقدام را تکذیب کرد و گفت این وزارت هیچ اختلالی در اینترنت ایجاد نکرده و تنها درصدد جلوگیری از «فروش غیرقانونی وی‌پی‌ان‌ها» است.

در اواخر تیرماه، کاربران متوجه شدند در نتایج جست‌وجوهای اینترنتی آنان تغییرات عجیبی رخ داده است. حکومت ایران با ترفند ربودن دی‌ان‌اس و فعال‌ کردن سرویس جست‌وجوی امن برای همه افراد، دسترسی به بسیاری از مطالب در موتورهای جست‌وجوگر گوگل و بینگ را محدود کرد. وزیر ارتباطات در واکنش به این اتفاق گفت: «این اقدام ناشی از نگرانی خانواده‌ها بود. ما با کمک اپراتورهای ارتباطی امکانی را فراهم کردیم که صرفا دسترسی به محتویات مستهجن، غیراخلاقی و با خشونت‌ بسیار شدید از طریق پلتفرم‌های جست‌وجو محدود شود.»

چند روز بعد از محدودسازی موتورهای جست‌وجو، به دنبال سفر وزیر ارتباطات به روسیه، موتور جست‌وجوی روسی یاندکس پس از هفت سال رفع فیلتر شد. با رفع فیلتر این موتور جست‌وجو و شروع رسمی همکاری حکومت ایران با روسیه در زمینه فناوری اطلاعات، بسیاری از فعالان سوق دادن کاربران به استفاده از یاندکس را اقدامی برای دستیابی به اطلاعات شخصی شهروندان و کنترل فعالیت‌های آنان تلقی کردند.

اینترنت طبقاتی، یک گام مانده به اجرا

جمهوری اسلامی موضوع سطح‌بندی دسترسی مردم به اینترنت و احراز هویت آن‌ها را بارها مطرح و اقدام‌هایی هم برای راه‌اندازی آن انجام داده است.

در تیر ۱۴۰۱، وزیر ارتباطات وعده داد که به‌زودی برخی پلتفرم‌های فیلترشده برای یک سری اقشار خاص، در دسترس قرار خواهد گرفت. پس از وزیر ارتباطات، عضو ناظر مجلس در کارگروه فیلترینگ هم از فاز آزمایشی اینترنت بدون فیلتر برای استادان و اعضای هیئت علمی برخی دانشگاه‌ها خبر داد.

گام اول اینترنت طبقاتی که وزیر ارتباطات از آن با عنوان «تخصصی کردن» اینترنت یاد می‌کند، با راه‌اندازی اینترنت کودکان اجرایی شد. اکنون هم‌زمان با انتشار اسناد هک‌شده کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، برخی نمایندگان مجلس خواستار اجرای سریع‌ اینترنت طبقاتی شده‌اند.

مهدی سعادتی، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس، با ذکر اینکه «رهاشدگی فضای مجازی در هیچ کشوری وجود ندارد، بلکه در بسیاری از کشور‌ها حتی سنین استفاده از فضای مجازی نیز برای افراد تعریف شده است»، خواستار سطح‌بندی دسترسی به اینترنت شد.

رشیدی کوچی، دیگر نماینده مجلس، هم با اعلام راهگشا نبودن فیلترینگ، خواهان اجرای اینترنت طبقاتی شد. او گفت که سطح دسترسی باید روی وای‌فای تعریف شود، نه سیم‌کارت و افراد باید پس از احراز هویت، به اینترنت دسترسی پیدا کنند.

محدودسازی اینترنت، راهکار حکومت برای کنترل اعتراض‌های سراسری 

از اعتراض‌های سراسری در ایران بیش از ۱۰۰ روز  می‌گذرد. از همان روزهای اول اعتراض‌ها، جمهوری اسلامی دسترسی به اینترنت را محدود و پلتفرم‌های ارتباطی خارجی را مسدود کرد. واتس‌اپ، اینستاگرام و اسکایپ و بسیاری از دیگر سرویس‌ها در نخستین‌ روزهای اعتراض‌ها مسدود و فیلترشکن‌ها هم رفته‌رفته از دسترس خارج شدند.

محدودسازی‌ روزافزون اینترنت علاوه بر آنکه فعالیت آنلاین عموم مردم را مختل کرد، کسب‌وکارها و شرکت‌های نوآفرین (استارتاپ‌ها) را هم به مرز نابودی کشاند؛ به طوری که شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت خواستار جبران خسارت شدند.

بر اساس گزارش سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران، تنها در ۱۰ روز نخست قطعی اینترنت، حدود ۸۹ درصد ارتباطات شرکت‌های ایرانی با مشتریان خارجی آن‌ها قطع شد و این روند همچنان ادامه دارد. نت بلاکس، ناظر اینترنت، خسارت قطعی اینترنت را حدود ۱.۵ میلیون دلار برای هر ساعت عنوان کرد.

اپراتورهای ارائه‌دهنده اینترنت نیز در این مدت آسیب جدی دیدند و برخی از آن‌ها از جمله ایرانسل، شاتل و مبین‌نت در نامه‌ای، خطاب به وزارت ارتباطات اعلام کردند که محدودیت‌های اعمال‌شده در پهنای باند بین‌الملل در طول ماه‌های اخیر به این اپراتورها آسیب جدی وارد کرده است و خواستار دریافت خسارت شدند. بنا بر اظهارات ایرانسل، از شروع اختلالات تا ۷ آبان، حدود ۸۰۰ میلیارد تومان از درآمدهای این شرکت از دست رفته است. شاتل نیز اعلام کرد که پهنای باند اینترنت این شرکت بیش از ۶۰ درصد و درآمد این اپراتور بیش از ۴۰ درصد کاهش یافته است.