بزرگترین درسی که کشورهای مصرفکننده عمده از بحران انرژی گرفتند، تنوعبخشی به منابع انرژی و افزایش تمرکز بر منابع داخلی برای تامین بخشی از انرژی موردنیازشان بود. ترکیه بهعنوان یکی از کشورهای درحالتوسعه قسمت عمده نفت و گاز مصرفی خود را از منابع مختلف وارد میکند. در سال ۲۰۲۲، ترکیه حدود ۹۴ میلیارد دلار برای واردات انرژی هزینه کرد. یعنی هزینه واردات انرژی این کشور در قیاس با سال ۲۰۲۱، بیش از ۱۰۰ درصد افزایش یافت. در سالهای اخیر، ترکیه در بخش انرژیهای تجدیدپذیر هم سرمایهگذاری زیادی انجام داد و در عین حال بر گسترش زیرساختهای انرژی خود در بخش گاز طبیعی و الانجی نیز تمرکز کرد. افزایش واردات الانجی از کشورهای عرب و آفریقایی همواره یکی از اولویتهای دولت رجب اردوغان برای اجرای سیاست تنوعبخشی به منابع انرژی بود.
باید در نظر داشت که در دهه گذشته، روسیه، جمهوری آذربایجان و ایران سه تامینکننده گاز طبیعی ترکیه بودهاند. هرچند قطع جریان گاز طبیعی وارداتی از ایران در ماههای سرد سال به بروز مشکلات متعددی در بخشی صنعت ترکیه منجر و باعث شد تا آینده صادرات گاز طبیعی ایران به ترکیه هم با چالشی جدی مواجه شود.
قرارداد صادرات الانجی عمان به ترکیه
فاتح دونمز، وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه، روز دوشنبه ۳۰ ژانویه از امضای قرارداد دهساله الانجی بین ترکیه و عمان خبر داد. به گفته دونمز، بر اساس قرارداد امضاشده بین شرکت بوتاش ترکیه و عمان، قرار است از سال ۲۰۲۵ سالانه ۱.۴ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی (معادل سالانه یک میلیون تن الانجی) از عمان به ترکیه صادر شود.
در شرایطی که جهان بهویژه اروپا با مشکل تامین گاز طبیعی روبرو است، ترکیه تمام تلاش خود را برای تبدیل شدن به یک مرکز تجارت گاز طبیعی به کار گرفته است. در این راستا، سومین کشتی ذخیرهسازی و تبدیل الانجی به گاز طبیعی (FSRU) ترکیه قرار است هفته آینده به این کشور برسد. به گفته دونمز، این کشتی یک محموله الانجی وارداتی نیز حمل میکند. این کشتیها در فصل تابستان که تقاضا برای گاز طبیعی در ترکیه کاهش پیدا میکند، برای ذخیرهسازی نیز به کار میروند.
ولادیمیر پوتین، رئیسجمهوری روسیه، اکتبر ۲۰۲۲ پس از بروز انفجار در خطوط لوله گاز نورداستریم زیر دریای بالتیک، ایجاد یک هاب گازی در ترکیه را پیشنهاد داده بود تا پایانههای انتقال و مبادله گاز روسیه بهسرعت توسعه یابند. این امر باعث خواهد شد ترکیه بهطور بالقوه به مرکز مهمی برای فروش گاز طبیعی روسيه به کشورهای ثالث تبدیل شود.
صنعت گاز طبیعی عمان
عمان در دهه گذشته با سرمایهگذاری زیاد در بخش گاز طبیعی بهتدریج به صادرکننده الانجی تبدیل شد. باید اشاره کرد که در سال ۲۰۲۱، تولید گاز طبیعی مایع در این کشور با چهار درصد افزایش، به ۱۰.۶ میلیون تن رسید و انتظار میرود پس از تکمیل پروژههای در دست احداث، ظرفیت تولید الانجی این کشور به ۱۱ میلیون تن در سال نیز برسد. عمان توانست در سال ۲۰۲۱ با صادرات الانجی ۲.۸۷ میلیارد دلار درآمد ارزی کسب کند.
طرح صادرات گاز طبیعی ایران به عمان
نخستین تفاهمنامه صادرات گاز طبیعی ایران به عمان در اسفند ۱۳۸۳ و در زمان ریاستجمهوری خاتمی بین وزرای نفت ایران و عمان به امضا رسید. بر اساس این تفاهمنامه، قرار بود ایران از سال ۲۰۰۸ (۱۳۸۷) صادرات گاز طبیعی به عمان را با ۳۰ میلیون مترمکعب در روز آغاز کند و این رقم را تا سال ۲۰۱۲ (۱۳۹۱) به ۷۰ میلیون مترمکعب در روز افزایش دهد.
در سال ۲۰۱۳ (۱۳۹۲)، ایران و عمان بهمنظور افزایش سطح روابط تجاری و تحکیم روابط دوجانبه قرارداد جدید صادرات گاز طبیعی به عمان را امضا کردند و قرار شد به مدت ۱۵ سال روزانه ۲۸ میلیون مترمکعب گاز طبیعی ایران از طریق یک خط لوله از بستر خلیج فارس به عمان صادر شود.
در دوران برجام، اخبار متعددی در رسانههای داخل ایران منتشر شد مبنی بر اینکه ایران در نظر دارد با صادرات گاز طبیعی به عمان بخشی از ظرفیت اضافی تاسیسات الانجی عمان را استفاده کند و گاز طبیعی ایران در تاسیسات عمان به الانجی تبدیل و به بازار روانه شود. اینک در روز پایانی ژانویه ۲۰۲۳ (۱۱ بهمن ۱۴۰۱)، این طرحها نهتنها عملیاتی نشدند، بلکه عمان هم در تولید گاز طبیعی به خودکفایی رسید. در ضمن با تداوم تحریمها، عمان مایل نیست طرح صادرات گاز طبیعی ایران به عمان پیگیری شود.
خبرگزاری ایرنا اردیبهشت گذشته مدعی شد که در پی اجرای دیپلماسی فعال انرژی دولت ابراهیم رئیسی، طرح خط لوله صادرات گاز طبیعی ایران به عمان دوباره احیا شده است. بر اساس گزارش ایرنا، در جریان سفر جواد اوجی، وزیر نفت ایران، به عمان درباره احیای خط لوله صادرات گاز به عمان و توسعه مشترک میدان هنگام توافق شد.
صادرات گاز ایران به ترکیه
قرارداد فعلی صادرات گاز طبیعی ایران به ترکیه در سال ۲۰۲۶ به پایان خواهد رسید. در هفتههای گذشته، کمبود گاز طبیعی به بروز مشکلات بسیاری برای مردم ایران و واحدهای صنعتی منجر شد. شرکت ملی گاز ایران به بهانه تعمیرات در خط لوله برای مدت ۱۰ روز حجم گاز صادراتی به ترکیه را به حداقل رساند. در سالهای گذشته، کمبود گاز طبیعی در ایران باعث شد جریان گاز صادراتی ایران به ترکیه بارها قطع شود.
ترکیه در سال ۲۰۲۰ ذخایر گاز طبیعی در دریای سیاه کشف کرد. به گفته اردوغان، از ماه مارس آینده گاز طبیعی میدان ساکاریا در دریای سیاه به شبکه سراسری گازرسانی ترکیه تزریق خواهد شد. فاز اول نیروگاه اتمی آک کویو ترکیه نیز بهزودی به بهرهبرداری خواهد رسید. سهم انرژیهای تجدیدپذیر در سبد انرژی ترکیه افزایش یافته است. استراتژی هیدروژن ترکیه نیز تدوین شده است.
با شروع بهرهبرداری از میدان گازی ساکاریا و اجرایی شدن واردات الانجی از عمان، در کنار افزایش سهم انرژیهای تجدیدپذیر در تولید برق و همچنین اضافه شدن برق هستهای به سبد انرژی ترکیه، به نظر میرسد شرایط برای تداوم صادرات گاز طبیعی ایران به ترکیه هرروز سختتر میشود.
ترکیه بهتدریج نقش فعالتری در ترانزیت و تجارت انرژی در منطقه ایفا میکند. عمان در میانمدت میتواند به تامینکننده بخشی از گاز طبیعی اروپا نیز تبدیل شود یا در امنیت انرژی شرق آسیا نقش بیشتری ایفا کند. اما ایران با وجود داشتن دومین ذخیره گاز طبیعی دنیا، با کمبود گاز طبیعی روبرو است.
به گفته فاتح دونمز، ترکیه در روزهای ۱۴ تا ۱۵ فوریه میزبان اجلاس گاز طبیعی خواهد بود که در آن کشورهای تولیدکننده و مصرفکننده گاز طبیعی اروپا در استانبول گرد هم خواهند آمد. در این اجلاس، کشورهایی از خاورمیانه تا دریای مدیترانه و آسیانه میانه و اروپا حضور خواهند داشت.ترکیه بهتدریج با فراهم کردن زیرساختهای موردنیاز و دارا بودن تجربه در تجارت گاز طبیعی درصدد افزایش واردات گاز طبیعی در آسیای میانه است. هدف ترکیه از برگزاری این اجلاس هم برداشتن اولین گام عملی در تبدیل شدن به مرکز تجارت گاز طبیعی خواهد بود. انتظار میرود در اجلاس فوق، نمایندگان بلندپایه نهادها و سازمانهای دولتی، بخش خصوصی و سازمانهای بینالمللی انرژی نیز حضور یابند.
با نگاهی اجمالی به پروژههای انتقال انرژی در خاورمیانه، اروپا و شرق آسیا بهراحتی میتوان کاهش تدریجی نقش ایران در امنیت انرژی منطقه و جهان را مشاهده کرد. جمهوری اسلامی بهتدریج از بازار جهانی انرژی و امنیت جهانی انرژی حذف میشود و دولت ابراهیم رئیسی که ظاهرا بیشترین تاکید را بر عباراتی مثل دیپلماسی انرژی و هاب انرژی داشت، در عمل ضعیفترین عملکرد در بخش انرژی را داشته است. ایران در سال ۲۰۲۲ با صادرات هفت درصد از گاز طبیعی تولیدی خود حدود چهار میلیارد دلار درآمد ارزی کسب کرد.
اگر ایران میتوانست بخش بیشتری از گاز طبیعی خود را صادر کند، هم درآمد ارزیاش چند برابر میشد، هم در ثبات و امنیت منطقهای نقش ایفا میکرد. بهراحتی هم تحریم نمیشد و مردم نیز با کمبود گاز طبیعی روبرو نمیشدند. البته با تداوم سیاست خارجی فعلی و سوءمدیریت در سطح کلان باید حالاحالا شاهد از دست رفتن فرصتها برای ایران هم در بازار منطقهای و هم بازار جهانی انرژی باشیم.
