بحران آب، فرسایش خاک و فرونشست زمین هر روز گستره بیشتری از جغرافیای ایران را درگیر می‌کند. بر مبنای گزارش‌های کارشناسی، نزدیک به ۳۵ میلیون نفر از جمعیت ایران در سال به کمتر از یک هزار مترمکعب آب دسترسی دارند و بخش‌های زیادی از کشور وارد جدی‌ترین تنش آبی شده‌اند. در این میان، وضعیت استان‌های اصفهان، فارس و خراسان رضوی هولناک است. کارشناسان می‌گویند ادامه این شرایط مهاجرت‌های اقلیمی گسترده‌ای را در پی دارد و ممکن است به فروپاشی بخش‌های شمالی ایران بینجامد.

محمد درویش، کارشناس حوزه آب که پیش‌تر نیز درباره وضعیت نگران‌کننده فرونشست زمین در استان اصفهان هشدار داده بود، در گزارشی جدید، با استناد به آمار شرکت مدیریت منابع آب ایران و سازمان زمین‌شناسی گفت: بدترین اوضاع را در اصفهان داریم. این استان با گسترده‌ترین فرونشست‌ها مواجه است. به‌ طوری‌ که فرونشست به داخل شهر رسیده و شبکه فاضلاب را نیز شکسته است.

به گفته درویش، میزان تراز منفی اصفهان ۱۳ میلیارد مترمکعب، چیزی حدود ۲۰ رودخانه به اندازه زاینده‌رود، است.

گزارش‌های کارشناسی نشان می‌دهند فرونشست زمین زندگی میلیون‌ها نفر در اصفهان را تهدید می‌کند و زیرساخت‌های شهری و بناهای تاریخی شهر نیز در معرض نابودی‌اند. روزنامه هم‌میهن روز ۱۷ خرداد در گزارشی، از ایجاد شکاف‌ها و ترک‌هایی در بناهای تاریخی اصفهان از جمله مسجد جامع عباسی، مسجد حکیم، مسجد عتیق، بقعه شهشهان، حمام وزیر، مسجد و حمام علی قلی‌آقا، مسجد سید، سی‌وسه‌پل و پل خواجو در پی فرونشست زمین خبر داد.

ابراهیم رئیسی، خرداد ۱۴۰۱ در جریان سفر به استان اصفهان، دستور تشکیل یک کارگروه ویژه برای حل بحران فرونشست زمین را صادر کرد اما از سخنان شهرام امیری، مدیر امور فرهنگی و ارتباطات اداره کل میراث فرهنگی اصفهان، چنین برمی‌آید که این دستور رئیس دولت سیزدهم نیز مانند دیگر دستورهایش حتی در میان دولتی‌ها نیز خریدار نداشته و این طرح به دلیل نبود اعتبار هنوز به مرحله اجرایی نرسیده است.

همین وضعیت در دیگر استان‌ها نیز وجود دارد. محمد درویش در گفت‌وگو با پایگاه خبری انتخاب، درباره خطر فرونشست زمین در استان‌های فارس و خراسان رضوی نیز هشدار داد. به گفته این فعال محیط‌ زیست تراز منفی فارس از اصفهان بیشتر است و ۱۵ میلیارد مترمکعب تراز منفی دارد. درویش می‌گوید بزرگ‌ترین فروچاله جهان با عمق ۵۴ سانتی‌متر در استان فارس ثبت شده است و این استان پتانسیل آن را دارد که یک‌باره فروبپاشد. او در ادامه سخنانش تاکید کرد که وضعیت استان خراسان رضوی از استان فارس هم نگران‌کننده‌تر و ترسناک‌تر است.

درویش با بیان اینکه تراز منفی خراسان رضوی ۳۱ میلیارد مترمکعب است، خاطرنشان کرد: استانی که عمیق‌ترین آبخوان‌های ایران را داشت، الان سرنوشتی بسیار نگران‌کننده‌تر از دیگر استان‌های کشور دارد؛ به‌ طوری‌ که در دشت نیشابور شکافی به‌ طول ۳۲ کیلومتر به وجود آمده است.

یکی از مهم‌ترین پیامدهای بحران آب فرسایش خاک و فرونشست زمین مهاجرت‌های اقلیمی‌ است. پیش‌تر احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی ایران، گفته بود مهاجرت ساکنان استان‌های جنوب و جنوب شرقی به مناطق شمالی ایران آغاز شده است. به‌تازگی نیز مهدی ضرغامی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تبریز، در نشستی تخصصی گفت به دلیل چالش‌های حقابه هیرمند، در سال گذشته ۱۰ هزار خانوار زابل را ترک کردند. حالا هم محمد درویش می‌گوید مشهد، دومین شهر مهم و پرجمعیت ایران، ممکن است در آستانه فروپاشی کامل و مهاجرت اقلیمی باشد.

به گفته این کنشگر محیط‌ زیست، مشهدی‌ها برای شرب به ۱۲ هزار لیتر در ثانیه آب نیاز دارند ولی در حال حاضر چهار هزار و ۹۰۰ لیتر آب در دسترس دارند که آن هم ممکن است تا سه ماه دیگر تمام شود.

درویش با تاکید بر اینکه وقتی‌ میزان آب در دسترس از هزار مترمکعب کاهش پیدا کند، وارد جدی‌ترین مرحله تنش آبی می‌شویم، گفت با توجه به اینکه دیگر مناطق ایران هم با مرز هزار مترمکعب فاصله زیادی ندارند، اگر این مهاجران وارد مناطق برخوردارتر در شمال شوند، انتظار می‌رود که روند فروپاشی در شمال ایران تشدید شود و آنجا نیز در معرض بحران‌های جدی‌تری قرار بگیرد.

این کارشناس حوزه آب راهکار برون‌رفت از این بحران را محافظت از طبیعت ایران در مقابل بارگذاری‌های جدید دانست و افزود: «منابع آب زیرزمینی و سطحی ما نیز دیگر امکان تحمل بارگذاری جدید را ندارد. ما باید به‌سرعت هر نوع توسعه‌ای را که به استفاده بیشتر از آب در حوزه صنعتی و کشاورزی منجر می‌شود متوقف کنیم. تنها اولویت باید تامین آب شرب و سپس تامین حقابه محیط‌ زیستی باشد.»

به گفته درویش، دولت باید طرح تعادل‌بخشی سفره‌های آب زیرزمینی را مدنظر قرار دهد. چاه‌های غیرمجاز را پلمب کند و تمام فاضلاب‌های شهری و صنعتی بعد از تصفیه، به سفره‌های آب زیرزمینی وارد شوند تا طرح تعادل‌بخشی سفره‌های زیرزمینی به سرانجام برسد. او همچنین تاکید کرد باید کسب‌وکارهایی در کشور تعریف شوند که نیاز به مصرف آب نداشته باشند و از آن‌ها به‌عنوان کسب‌وکار سبز یاد می‌شود.

نتایج تحقیقات سازمان زمین‌شناسی نیز نشان می‌دهد که بیش از ۸۰ درصد دشت‌های ایران به علت فرونشست زمین در وضعیت قرمز قرار دارند. طبق اعلام کارگروه ملی مخاطرات طبیعی هم بالغ‌بر ۲۰ میلیون نفر از جمعیت ایران در مناطقی زندگی می‌کنند که پدیده فرونشست زمین در آن بحرانی است.

گزارش‌های وزارت نیرو نیز نشان می‌دهد مقدار آبی که طی چهار دهه گذشته از سفره‌های آب زیرزمینی ایران برداشت شد، ۱۳۰ میلیارد مترمکعب بیشتر از ورودی آن بود. این آمار معادل پنج دریاچه به بزرگی دریاچه ارومیه است.