عرصه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران طی دهه‌های گذشته بارها در پی اعتراض‌های عمومی، دستخوش تغییر شده است. این تغییرات مقدمه سرکوب و تهدید گسترده مخالفان و منتقدان جمهوری اسلامی شد؛حاصل آن افزایش نارضایتی عمومی، گسترش تعداد مخالفان نظام و تنگ شدن دایره خودی‌های نظام است.

با این حال «خیزش ایرانیان» که با جان‌ باختن مهسا امینی در بازداشت گشت ارشاد از شهریور ۱۴۰۱ آغاز شد، طی کمتر از شش ماه با وجود سرکوب معترضان در سراسر ایران، نقطه آغاز تحولی مهم در عرصه‌های عمومی است.

انعکاس جهانی خیزش مردمی با شعارهایی جدید و مطالبات جامعه از جمهوری اسلامی، جنبشی را رقم زد که با گذشت دو سال، جنبه‌های آن حتی زندگی روزمره مردم را نیز تحت تاثیر قرار داده است.

کشته‌ شدن بیش از ۵۰۰ نفر در کنار اعدام ده‌ها معترض با پرونده‌سازی دستگاه امنیتی و قضایی و بازداشت و حبس هزاران تن به‌خصوص از میان نوجوانان و جوانان، همه اقشار جامعه را درگیر مطالباتی کرد که در صدر آن تغییر سیاسی و اجتماعی بنیادین است.

گشت ارشاد و سرکوب خیابانی زنان به بهانه «حجاب اجباری» که با روی کار آمدن دولت ابراهیم رئیسی تشدید شد، مقدمه خیزش مردمی ایران با شعار «زن، زندگی، آزادی» بود، اما سر دادن شعارهایی مانند «مرد، میهن، آبادی» میل عمومی به تغییر اساس و بنیان دخالت حکومت اسلامی در زندگی مردم را نشان داد.

بخشی از روحانیت در ایران که طی بیش از چهار دهه با روی کار آمدن جمهوری اسلامی از دستگاه دینی و مذهبی به دستگاهی حکومتی تبدیل شده، به واسطه فساد سیاسی و اقتصادی، تهدید مردم و دخالت در زندگی خصوصی آنان به‌خصوص طی دو دهه گذشته بخش قابل توجهی از اعتماد عمومی را از دست‌ داده است.

اعتراض‌های دو سال گذشته در کنار چند دهه مقاومت گروه‌های مختلف اجتماعی برابر جمهوری اسلامی، بازتاب‌ شکاف بین مردم و حکومت و کاهش کارکرد دستگاه‌های تبلیغاتی و پروپاگاندای حکومت است.

ضمن آنکه در جریان خیزش مردمی با وجود انکار جمهوری اسلامی و هم‌صدایی ارکان حکومت اسلامی در سرکوب زنان، سنگر تبلیغاتی حجاب اجباری تا حدود زیادی متزلزل شد.

اعتراضات به‌حدی در ایران متنوع و فراگیر شد که نظام امکان بازگشت به شرایط پیش از جان‌ باختن مهسا را پیدا نکرد. در عین حال مبارزه فراگیر مدنی و سیاسی مردم ایران و تهدید دائم منتقدان و مخالفان، دستگاه سرکوبگر جمهوری اسلامی را به شکل بی‌سابقه‌ای در معرض قضاوت افکار عمومی جهان قرار داد.

 اعتراض‌ها پس از جان‌ باختن مهسا که به تظاهرات گسترده ده‌ها هزار ایرانی در سراسر جهان منجر شد، وضع ایران را بدون نقاب دستگاه تبلیغاتی جمهوری اسلامی و لابی حکومت در غرب، مقابل دیدگان جهانیان قرار داد و حاصل آن همراهی و همدردی قابل توجهی با مخالفان و دادخواهان شد.

برگزاری دادگاه‌های بین‌المللی، انتشار گزارش‌های نهادهای حقوق بشری از وضع کشته‌شدگان، خانواده‌های آن‌ها و محبوس‌شدگان در ایران به دلیل انتقاد به حکومت نیز اقدامی‌ بود که خیزش مردمی ایران در تحقق و گسترش آن تاثیر زیادی داشته است.

هرچند اعتراض‌های مردم در طول دو سال گذشته آن‌گونه که بعضی مخالفان جمهوری اسلامی انتظار داشتند به «براندازی فوری نظام» منجر نشد، اما تحولاتی را رقم زد که نشان داد تئوری اصلاح اوضاع در ایران، جای خود را به مطالبه تغییر حکومت داده است.

خیزش مردمی، مطالبه براندازی «درخت تنومند انقلاب» به تعبیر علی خامنه‌ای را مرئی کرد و آشکار کرد برای عبور از وضع فعلی تغییری فراتر از حل مشکلات اقتصادی و یا برداشتن حجاب اجباری مدنظر است.

نگاهی به گروه‌های متنوع اجتماعی که سال ۱۴۰۱ همراه با مطالبات فرهنگیان، دانش‌آموزان و دانشجوان به خیابان آمدند و مطرح شدن مطالبات صنفی، کارگری و بازار به موازات مطالبات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نشان‌دهنده متحد‌تر شدن مردم در خواست تحولات بنیادین درعرصه‌هایی است که حکومت به‌عنوان خط قرمز‌ تعریف کرده است.

تحقق خواسته‌های شهروندان برای عبور از حکومت با تداوم اعتراض‌ها در این شرایط همان انقلابی است که بسیاری آن را تنها راه عبور از اوضاع آشفته فعلی و بازگشت ایران به ریل آرامش، توسعه، آزادی و رفاه اجتماعی می‌دانند.

موضوع دیگری که باوجود به میدان آمدن همه نیروهای سیاسی جمهوری اسلامی با اسامی مختلف اعم از اصول‌گرا و اصلاح‌طلب در انتخابات اخیر محقق نشد، احیای مشروعیت نظام است. حداقلی‌تر شدن مشروعیت جمهوری اسلامی حتی با شعارها و مشارکت اصلاح‌طلبان حکومتی، به دلیل بی‌اعتمادی مردم، نشان داد جامعه تا چه اندازه از شرایط پیش از خیزش سال ۱۴۰۱ فاصله گرفته است.

همزمان با دومین سالگرد جان‌ باختن مهسا امینی در بازداشت گشت ارشاد، بسیاری از تحلیلگران سیاسی عقیده دارند خیزش مردمی همان قدر که مشروعیت جمهوری اسلامی را در جهان بی‌اعتبار کرد، دریچه تغییرات بزرگ و دائمی را برای نسل جدید گشوده است. نوری که با خیزش مردمی و اعتراض‌های یک دهه گذشته به تاریکی ۴۵ساله دهلیزها و دخمه‌های جمهوری اسلامی تابید، می‌تواند تصویری روشن از آینده را پیش روی مردم ایران قرار دهد.