در تاریخ ۸ دسامبر ۲۰۲۴ ائتلاف متشکل از نیروهای مخالف رژیم بشار اسد کنترل دمشق، پایتخت سوریه، را به دست گرفت و به بیش از ۶۱ سال حکومت حزب بعث در این کشور پایان داد. سیزده سال پس از وقوع انقلاب سوریه، رژیم بشار اسد که در سال ۲۰۰۰ ریاست‌جمهوری را از پدرش حافظ اسد به ارث برده بود، پایان یافت. با این حال، هنوز پرسش‌ها و چالش‌های بسیاری پیش روی سوریه و منطقه باقی‌مانده است که نیاز به پاسخ و اقدام دارد. چگونه نیروهای مخالف توانستند قدرت را به این سرعت به دست گیرند؟ مداخلات خارجی چه نقشی در فاجعه عظیم سوریه و موفقیت مخالفان داشت؟ آیا انتقال قدرت مسالمت‌آمیز و با رعایت ارزش‌های دموکراتیک انجام خواهد شد و سوریه برگزاری انتخابات آزاد و شفافی را شاهد خواهد بود؟

در طول چند دهه گذشته، رژیم دمشق بر یکی از مخوف‌ترین سیستم‌های زندان‌ در جهان نظارت داشت. رژیم اسد حدود ۱۵۸هزار نفر، ازجمله بیش از ۱۰هزار زن و پنج‌هزار کودک، را خودسرانه بازداشت کرده بود. آزادی چندین‌هزار زندانی پس از سقوط رژیم اسد، شادی و خوشحالی زیادی برای مردم سوریه به ارمغان آورد، به‌ویژه اینکه بسیاری از آنان امیدی به دیدار عزیزانشان نداشتند. پیروزی انقلاب سوریه به بیش از شش‌میلیون آواره سوری، که در سراسر جهان پراکنده‌اند، نوید بازگشت داد. همچنین شهروندان سوری که در داخل کشور آواره شده‌ بودند، اکنون می‌توانند بدون نگرانی از خشونت و آزار به خانه‌هایشان بازگردند و فصل جدیدی را در زندگی‌شان آغاز کنند.

با این حال، تحول شتابان سوریه هنوز با شک و نگرانی همراه است. انتقال سریع قدرت به شورشیان هیئت تحریر شام و رهبر آن احمد الشرع، که در گذشته به نام «ابومحمد الجولانی» مشهور بود، پرسش‌های بسیاری را درباره آینده سوریه مطرح می‌کند. به‌رغم وابستگی پیشین گروه هیئت تحریر شام به سازمان القاعده، الجولانی مدعی است که هویت گروه خود را از جهادی سلفی به یک نیروی تکنوکرات بزرگ تغییر داده، نیرویی که از سال ۲۰۱۷ قدرت را در شمال غربی سوریه با موفقیت حفظ کرده است.

تسلط تقریبا بدون خونریزی هیئت تحریر شام در ۸ دسامبر، عفو سربازان ارتش سوریه و برقراری ارتباط با علوی‌ها، مسیحیان و سایر جوامع مذهبی و قومی، اقدام‌هایی امیدوارکننده‌اند که احمد الشرع را دولتمردی معرفی می‌کند که به‌دنبال حفظ وحدت ملی در جامعه سوریه است. با این حال، درباره توانایی هیئت تحریر شام در انتقال مسالمت‌آمیز و فراگیر قدرت، هنوز شک و تردیدهای بسیار وجود دارد. آیا الجولانی در تامین ثبات و امنیت سوریه موفق خواهد بود؟ یا اینکه در گذر زمان به هر دلیلی گفتمان دینی به دیکتاتوری مبدل خواهد شد؟

نقش ارتش سوریه در دوره انتقالی اهمیت بسیار دارد، زیرا نهاد نظامی می‌تواند در حفظ و بقای دولت نقش اساسی ایفا کند. در گذشته، نابسامانی‌های دولت بشار اسد به تضعیف روحیه ارتش منجر شده بود، زیرا سربازان حقوق ناچیزی بین ۱۵ تا ۱۷ دلار در ماه دریافت می‌کردند. همین امر باعث شد به‌رغم تصمیمی که اسد در آخرین لحظه برای افزایش حقوق سربازان گرفت تا آن‌ها را به مقابله با مخالفان تشویق کند، سربازان ارتش از مقاومت دست بردارند و مسیر فروپاشی رژیم اسد و پیروزی مخالفان را هموار کنند.

دولت انتقالی سوریه یک مدل اولیه برای ساختار حکومت‌داری متوازن ارائه کرده است. علاوه برآن، همکاری چهره‌های تاثیرگذار مانند محمد البشیر، رئیس دولت نجات سوریه، و محمد جلالی، نخست‌وزیر سابق، نشان می‌دهد که تلاش‌های جدی برای پر کردن شکاف بین گروه‌های مختلف سوریه در حال انجام است.

به نظر می‌رسد روند انتقال قدرت را رهبران سوری انجام داده‌اند، اما شبح مداخله خارجی همچنان در افق خودنمایی می‌کند. سوریه مدت‌هاست که میدان نبرد قدرت‌های رقیب، ازجمله ایالات متحده، روسیه، جمهوری اسلامی، ترکیه و اسرائیل بوده است. شکی نیست که این نیروها در راستای منافعشان درپی تاثیرگذاری بر ساختار سوریه جدید خواهند بود. نگرانی ترکیه از جدایی‌طلبی کردها به رهبری یگان‌های مدافع خلق در شمال شرقی سوریه، حملات اخیر آمریکا به سوریه علیه داعش و علاقه روسیه به حفظ پایگاه‌های نظامی در سوریه، نشان می‌دهد که مسیر پیش روی سوریه با تهدید روبه‌رو است. علاوه‌ بر این، حملات هوایی گسترده اسرائيل به قلمرو سوریه، انهدام کامل ارتش و توانایی‌های نظامی این کشور و پیشروی اسرائيل به بلندی‌های جولان که نقض توافقنامه تعیین مرزهای سوریه و اسرائيل با میانجی‌گری آمریکا در سال ۱۹۷۴ محسوب می‌شود، از وجود یک طرح خطرناک استعماری برای تضعیف و تجزیه سوریه پرده برمی‌دارد.

با توجه به چالش‌های یادشده، باید برای آینده سوریه چشم‌اندازی روشن و شفاف ترسیم شود که شامل موضوعات کلیدی مانند آشتی‌ ملی، تشکیل حکومت فراگیر، تضمین حقوق شهروندی و تلاش برای اجتناب از درگیری‌های فرقه‌ای باشد. افزون بر این، جامعه جهانی باید دولت جدید دمشق را در راستای اعمال حاکمیت و بازپس‌گیری اراضی سوریه که برخی از کشورها اشغال ‌کرده‌اند، یاری کند و در عین حال، به آرمان‌ها و ارزش‌های مردم این کشور احترام بگذارد.

سقوط رژیم اسد به معنای پایان درگیری‌ها نیست، بلکه آغاز سفری پیچیده به سوی آشتی، بهبودی و بازسازی این کشور است. توانایی الجولانی برای تحکیم ثبات داخلی، تقویت اعتماد میان گروه‌های مختلف سوریه و مقاومت دربرابر هرگونه مداخله خارجی، می‌تواند موفقیت روند کنونی را تعیین کند. به‌رغم چالش‌ها و تهدیدهای پیش رو، سوریه در مرحله جدید و نویدبخشی قرار دارد که اگر درست مدیریت شود، راه را برای برون‌رفت از بحران هموار خواهد کرد. البته سوریه زمانی می‌تواند پیروزی کنونی را به صلح و عدالت پایدار تبدیل کند که سرنوشت آن را مردم سوریه به دور از مداخلات خارجی تعیین کنند.