در ابتدای فوریه اعلام شد که دولت آمریکا معافیت اعطاشده به عراق برای واردات برق و گاز از ایران را لغو کرده است، اقدامی که بخشی از تحریم‌های جدید علیه تهران محسوب می‌شود. این تصمیم علاوه بر فشار بر ایران، دولت عراق را هم در کوتاه‌مدت در شرایط دشواری قرار می‌دهد، زیرا این کشور جایگزین فوری برای گاز ایران ندارد و ممکن است با بحران شدید برق روبه‌رو شود. محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق، از آمریکا خواسته است که تا زمان تامین منابع جایگزین این معافیت‌ها را ادامه دهد. او اعلام کرده است که عراق تا سال ۲۰۲۸ در زمینه انرژی به خودکفایی خواهد رسید. اما با لغو این معافیت، عراق در کوتاه‌مدت چاره‌ای جز کاهش وابستگی به ایران ندارد، در حالی که کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز برای جایگزینی تامین انرژی وارد عمل شده‌اند.
وابستگی اقتصادی عراق به ایران و چشم‌انداز آینده
عراق بیش از یک دهه است که به واردات گاز از ایران وابسته است و به‌ویژه کمبود برق ناشی از کاهش واردات گاز در تابستان می‌تواند منجر به اعتراضات مردمی گسترده شود. اما با لغو معافیت‌های انرژی و افزایش فشارهای واشینگتن، بغداد به دنبال تنوع‌بخشی به منابع انرژی خود است. ارتباطات برقی با کشورهای حاشیه خلیج فارس، ترکمنستان و اردن در حال گسترش است و عراق می‌کوشد وابستگی‌اش به ایران را کاهش دهد.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
ایران یکی از سه شریک تجاری بزرگ عراق در کنار ترکیه و چین است. عراق در سال‌های اخیر یکی از اصلی‌ترین واردکنندگان کالاهای ایرانی بوده و در سال ۲۰۲۱ نزدیک به ۹ میلیارد دلار کالا از ایران خریداری کرده که حدود نیمی از آن مربوط به واردات گاز بوده است. این روابط اقتصادی در شرایطی ایجاد شد که تحریم‌های غرب مسیرهای تجاری ایران را محدود کرده بود و عراق مانند یک بازار کلیدی برای صادرات ایران عمل می‌کرد.
با این حال، وابستگی عراق به ایران رابطه‌ای متقابل است. در حالی که عراق برای تامین حدود نیمی از برق خود به گاز ایران متکی است، ایران نیز عراق را منبعی حیاتی برای تامین ارز خارجی می‌بیند. ایران برای دور زدن تحریم‌ها از سیستم مالی عراق استفاده می‌کند و می‌کوشد تا از دلارهای نفتی عراق بهره‌برداری کند، اما با لغو معافیت‌های آمریکا این مسیر نیز برای ایران به‌شدت محدود خواهد شد.
یکی از مهم‌ترین اهرم‌های ایران در رابطه با عراق، صادرات گاز است. با این حال، عراق در حال یافتن جایگزین‌هایی برای گاز ایران است. اتصال شبکه برق عراق به کشورهای حاشیه خلیج فارس، قراردادهای جدید با ترکمنستان و همکاری با اردن همگی نشانه‌هایی از تغییر رویکرد بغداد است. همچنین، عراق برای افزایش تولید گاز داخلی برنامه‌هایی دارد که اگر در آن‌ها موفق شود می‌تواند ایران را از این بازار مهم محروم کند.
نقش دلار و مشکلات پرداخت مالی میان ایران و عراق
یکی از مهم‌ترین جنبه‌های روابط اقتصادی ایران و عراق شیوه‌ای است که عراق به‌واسطه آن پول گاز و برق ایران را پرداخت می‌کند. عراق پول واردات گاز را به حساب ایران در بانک تجارت عراق (TBI) واریز می‌کند، اما ایران به دلیل تحریم‌های آمریکا دسترسی مستقیم به آن ندارد. تهران بارها کوشیده است بغداد را وادار کند که این دلارها را به بانک‌های ایرانی منتقل کند، اما مقام‌های عراقی از ترس تحریم‌های آمریکا در برابر این فشارها مقاومت کرده‌اند.
این موضوع بارها باعث سوءبرداشت‌های رسانه‌ای شده است. برخی رسانه‌ها گزارش می‌دهند که عراق بدهی‌اش به ایران را پرداخت نکرده است؛ این درحالی است که در واقع عراق به‌طور منظم مبالغ گاز خریداری‌شده را به حساب ایران واریز می‌کند، اما ایران به دلیل تحریم‌ها قادر به استفاده از آن نیست. این مشکل یکی از دلایلی است که باعث شده است عراق به‌دنبال جایگزین برای گاز ایران باشد.
ایران در آستانه از دست دادن عراق
ایران سال‌ها تلاش کرده بود که در اقتصاد عراق نقش کلیدی ایفا کند و از این کشور به‌منزله مسیر فرار از تحریم‌های اقتصادی غرب استفاده کند. اما با تغییر سیاست‌های آمریکا و تلاش‌های بغداد برای کاهش وابستگی، به نظر می‌رسد ایران به‌زودی یکی از مهم‌ترین بازارهایش را از دست خواهد داد.
ایران همچنین تلاش کرده تا از بازار ارز عراق برای تامین دلار استفاده کند. در سال‌های اخیر، ایران از تفاوت نرخ ارز میان دینار عراق و دلار آمریکا استفاده کرده و از طریق خرید و فروش غیررسمی دلار در عراق، منابع مالی‌اش را تامین کرده است. اما آمریکا از اواخر سال ۲۰۲۲ برای کنترل خروج دلار از عراق قوانین سخت‌گیرانه‌ای وضع کرده که ایران را از این مسیر نیز محروم کرده است.
لغو معافیت واردات انرژی از ایران به عراق، نقطه عطفی در روابط اقتصادی دو کشور محسوب می‌شود. عراق که به‌شدت به گاز ایران وابسته بود، اکنون به دنبال راه‌های جایگزین است. این در حالی است که ایران نیز برای تامین ارز خارجی و صادرات گاز و کالاهای خود وابستگی عمیقی به عراق دارد.
با سرعت گرفتن تلاش‌های عراق برای تنوع‌بخشی به منابع انرژی، ایران ممکن است به‌زودی یکی از مهم‌ترین بازارهایش را از دست بدهد. این تحولات نه‌تنها پیامدهای اقتصادی که ابعاد ژئوپلیتیکی مهمی در منطقه خواهد داشت که بر توازن قدرت میان ایران، آمریکا و کشورهای خلیج فارس تاثیرگذار خواهد بود.
