معاون سازمان محیط زیست جمهوری اسلامی از خطر انقراض کامل یوز آسیایی به دلیل تامین نشدن اعتبار حفاظت خبر داد.

حمید ظهرابی، معاون سازمان محیط زیست، روز جمعه ۸ فروردین ۱۴۰۴، ضمن شرح اقدامات جاری برای حفاظت از یوز آسیایی در ایران اعلام کرد، سرعت تخریب زیستگاه‌های این گونه جانوری از سرعت اقدامات دولت برای حفاظت آن بیشتر است. وی هشدار داد اگر برنامه نجات یوزپلنگ آسیایی تامین اعتبار و اجرا نشود، این گونه قطعا منقرض خواهد شد و این شکست بزرگی برای محیط زیست کشور خواهد بود.

به گفته ظهرابی، استانداردسازی سایت‌های تکثیر در اسارت یوزپلنگ، انتقال طعمه و ایمن‌سازی مسیرهای تردد یوز در جاده‌های میامی و عباس‌آباد از جمله اقداماتی است که سازمان محیط زیست در حال انجام آن است. او همچنین اشاره کرد که عملیات اجرایی برنامه جامع پنج ساله حفاظت موثر و احیای یوزپلنگ آسیایی و زیستگاه‌های آن آغاز شده، اما اعتبار تخصیصی فعلی به هیچ وجه پاسخگوی نیازهای این برنامه نیست.

به باور کارشناسان، کاهش شدید تعداد یوزهای آسیایی در ایران، به‌رغم تبلیغات گسترده درباره طرح‌های مختلف احیا و حفاظت از این گونه، نشانگر شکست سیاست‌های حفاظتی این طرح‌ها بوده است. در برخی مقاطع این برنامه به دلیل تخصیص نیافتن اعتبار یا ضعف مدیریتی متوقف شده و در مواردی دیگر نیز نحوه اجرای آن با انتقاد کارشناسان و فعالان محیط زیست روبه‌رو شده است.

طرح حفاظت و احیای یوز آسیایی از ۲۳ سال پیش آغاز شده و براساس برآوردهای موجود، تعداد یوزهای آسیایی در ایران پس از دوره‌ای افزایش، مجددا با کاهش شدید روبه‌رو شده و به کمتر از ۳۰ قلاده رسیده است. این رقم معادل همان تعداد یوزهایی است که ۲۴ سال پیش در ایران تخمین زده شده بود.

ایده تکثیر یوز آسیایی در اسارت برای نخستین بار در سال ۱۳۸۰ مطرح شد و قرار بود بخشی از مناطق مختلف ایران به زیستگاه‌های حفاظتی این گونه بدل شود. سرانجام در اسفند ۱۳۹۹، پروژه زنده‌گیری و تکثیر در اسارت با جفت‌گیری دو یوز به نام‌های «فیروز» و «ایران» در پارک ملی توران آغاز شد تا این محدوده رسما به عنوان زیستگاه در اسارت یوز آسیایی ثبت شود.

در دی ماه ۱۴۰۳، مراسمی تحت عنوان «شب یوز آسیایی» در خانه سینما برگزار شد. در این جلسه، باقر نظامی، پژوهشگر یوز آسیایی، ضمن تحلیل دلایل شکست طرح احیا و تکثیر یوز آسیایی اعلام کرد که طی ۱۸ سال پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، صندوق تسهیلات جهانی محیط زیست و برنامه توسعه ملل متحد مبلغی حدود یک میلیون و ۹۰۰ هزار دلار هزینه کرده است. نظامی توضیح داد که مشاوران خارجی که از ابتدای دهه ۸۰ شمسی به ایران آمدند دو نکته مهم را برای حفاظت از یوز آسیایی مطرح کردند: اول کاهش تهدیدات و تلفات یوز و دوم افزایش طعمه‌های یوز در زیستگاه‌ها.

با توجه به آمار تولد حدود ۲۰۰ توله یوز طی سال‌های سپری‌شده از اجرای این طرح، تعداد یوزهای باقی‌مانده نشانگر رشد قابل توجه آمار تلفات در ایران است. آماری که با اخبار مربوط به تصادفات جاده‌ای در حوالی محوطه‌های حفاظتی و همچنین کشتار یوزها به دست دامداران اطراف این مناطق پیوند خورده است.

طی سال‌های گذشته، کارشناسان و فعالان محیط زیست از ناتوانی سازمان محیط زیست و مدیران طرح حفاظت از یوز آسیایی در ایمن‌سازی محدوده‌های حفاظتی، به‌خصوص جاده میامی‌- عباس‌آباد، به‌شدت انتقاد کرده‌اند. مدیران سازمان مدعی‌اند که روند فنس‌کشی حوالی این جاده به دلیل همکاری نکردن وزارت راه به نتیجه مطلوب نرسیده است.

یکی از مسائل مهم در شکست این طرح، تعلیق‌های مکرر در برخی مقاطع دهه ۹۰ بوده است که حاکی از فقدان سیاست‌های منسجم و یکپارچه برای حفظ یوز آسیایی است. علاوه بر این، کمبود منابع و بودجه به کاهش تعداد محیط‌بانان در سایت‌های تکثیر و زیستگاه‌های یوز منجر شده و نظارت کافی بر این محدوده‌ها عملا ناممکن شده است. براساس برخی گزارش‌ها، گاهی برای محدوده‌ای به وسعت یک استان تنها شش محیط‌بان وجود دارند.

تصادفات جاده‌ای همچنان اصلی‌ترین عامل تلفات یوز آسیایی است. همچنین، خشکسالی‌های سال‌های اخیر باعث شده است دامداران به محدوده‌های حفاظتی وارد شوند و تقابل میان سگ‌های گله و یوزها به یکی از علل مهم تلفات این گونه تبدیل شود.

در شرایطی که مشکلات حفاظتی به حدی حاد شده که طبق گفته مرضیه موسوی، کارشناس پستانداران گوشتخوار سازمان حفاظت محیط زیست، بیش از ۵۰ درصد تلفات یوزپلنگ آسیایی به دلیل تصادفات جاده‌ای رخ داده است، نمی‌توان از کمبود بودجه و همکاری نکردن دستگاه‌های اجرایی چشم‌پوشی کرد.

مشکلاتی همچون معدن‌کاوی در پناهگاه حیات وحش دره‌انجیر، عبور جاده از قلب منطقه حفاظت‌شده کوه بافق در استان یزد و کندی روند ایمن‌سازی جاده‌های پرتردد، تنها بخشی از بحران‌های موجود در حفاظت از یوز آسیایی است. همچنین فعالیت‌های غیرقانونی شکار و قاچاق این گونه که همچنان در برخی از مناطق حفاظت‌شده گزارش می‌شود، این وضعیت را وخیم‌تر کرده است.

علاوه بر این، همکاری نکردن دستگاه‌های مختلف ازجمله وزارت راه و سازمان حفاظت محیط زیست باعث شده پروژه‌های مرتبط با ایجاد گذرگاه‌های امن برای یوزها به کندی پیش برود. بسیاری از متخصصان معتقدند با تامین بودجه و تخصیص درست منابع است که امکان نجات این گونه ارزشمند وجود دارد، و بدون سیاست‌های حمایتی دقیق و برنامه‌ریزی‌شده خطر انقراض یوز آسیایی چندان دور از ذهن نیست.

با این حال، خبر امیدوارکننده‌ای که در تعطیلات نوروز امسال شنیده شد ثبت نشدن تلفات جاده‌ای برای یوزها بود. نصب تابلوهای هشدار و افزایش میزان نور در برخی جاده‌های خطرناک، ازجمله اقدامات مثبتی است که با همکاری نهادهای مردمی و فعالان محیط زیست اجرا شده است.

اما آیا این تلاش‌ها به‌تنهایی برای نجات یوز آسیایی کافی است؟ واقعیت این است که بدون تخصیص منابع مالی کافی و همکاری همه‌جانبه میان دستگاه‌های اجرایی این پروژه بزرگ همچنان در خطر شکست است.