رئیس سازمان بهزیستی کشور از افزایش قابل توجه نرخ معلولیت در ایران خبر داد. بنابر گفته جواد حسینی، نتایج «پیمایش ملی شیوع‌شناسی معلولیت» نشان می‌دهد حدود ۱۱.۵ درصد از جمعیت کشور دارای معلولیت‌اند که معادل حدود ۹.۵ میلیون نفر از جمعیت ایران در سال ۱۴۰۳ است.

حسینی در نشست شورای اداری شهرستان گناباد، که نهم فروردین ۱۴۰۴ برگزار شد، گفت که این پیمایش روی ۲۹۷ هزار خانوار از جامعه هدف بهزیستی انجام گرفته و اطلاعات به‌دست‌آمده حاکی از جهش آماری قابل‌توجهی در مقایسه با سال‌های گذشته است.

او با اشاره به زیرساخت‌های ارائه خدمات به افراد دارای معلولیت اعلام کرد: «در حال حاضر، سه هزار و ۱۰۰ مرکز آموزشی و توانبخشی در سطح کشور در ۱۳ حوزه مختلف به معلولان خدمات ارائه می‌دهند.»

رئیس سازمان بهزیستی در ادامه با تاکید بر چالش‌های خاص نگهداری از کودکان مبتلا به اوتیسم، گفت: «در میان انواع معلولیت‌ها، نگهداری از کودکان اوتیسم دشوارتر است و توسعه کمی و کیفی مدارس ویژه برای این کودکان در تمامی استان‌ها در دستور کار سازمان بهزیستی قرار دارد.»

براساس اعلام رسمی، گرچه نرخ ۱۱.۵ درصدی معلولیت در ایران اندکی پایین‌تر از میانگین جهانی (۱۵ درصد) است، اما رشد سریع این آمار در سال‌های اخیر به عوامل مختلف، ازجمله تصادفات رانندگی، افزایش جمعیت سالمند، و سیاست‌های جمعیتی دولت سیزدهم نسبت داده می‌شود.

براساس آمارهای رسمی، سالانه ۶۷ هزار مورد تصادف منجر به معلولیت در کشور ثبت می‌شود. این در حالی است که روند روبه‌رشد سالمندی و نیز تولد کودکان با معلولیت‌های مادرزادی از دیگر دلایل افزایش نرخ معلولیت در ایران محسوب می‌شوند.

آمارها همچنین نشان می‌دهند که در فاصله سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۳، نرخ افراد معلول از ۱.۳ درصد به ۱۱.۵ درصد افزایش یافته است. در سال ۱۳۹۰، مرکز آمار ایران، در میان جمعیت ۷۵ میلیون نفری، تنها ۹۷۰ هزار فرد معلول را شناسایی کرده بود، آماری که اکنون کارشناسان آن را غیرواقعی و حاصل ضعف در طراحی پرسش‌نامه‌ها و تطابق نداشتن با استانداردهای سازمان جهانی بهداشت می‌دانند.

به گفته کارشناسان، سوالات سرشماری سال ۱۳۹۰ در شناسایی افراد دارای ناتوانی از استانداردهای جهانی فاصله داشت. این ضعف موجب شده بود تا بخشی از جامعه معلولان کشور اساسا در آمارها دیده نشوند.

در پیمایش جدید، تلاش شده است تا با بهره‌گیری از الگوی شناسایی سازمان جهانی بهداشت، طیف وسیع‌تری از معلولیت‌ها ازجمله کم‌بینایی، کم‌شنوایی، اوتیسم، اختلالات ذهنی، ناتوانی‌های ناشی از تصادف و قصور پزشکی نیز شناسایی شوند.

یافته‌های پیمایش جدید نشان می‌دهد در ایران معلولیت جسمی‌ـ‌حرکتی با شیوع ۶.۶ درصد، بیشترین فراوانی را دارد، و آسیب بینایی ۳.۶ درصد، آسیب شنوایی ۱.۸ درصد، اختلالات ذهنی ـ شناختی ۱.۸ درصد و اختلالات صوت و گفتار حدود ۰.۸ درصد از جمعیت را درگیر کرده‌اند.

این ارقام به‌روشنی گویای آن‌اند که جامعه ایران با نیاز گسترده به خدمات توانبخشی و حمایتی روبه‌رو است.

حذف غربالگری؛ تصمیمی پرهزینه برای جامعه

کارشناسان بر این باورند که یکی از دلایل جهش آماری در نرخ معلولیت حذف طرح غربالگری مادران باردار است. این طرح که در دوره دولت دوازدهم در مجلس تصویب و با مخالفت وزارت بهداشت و وزارت رفاه مواجه شده بود، سرانجام در دولت سیزدهم اجرایی شد.

در سال ۱۴۰۰، وزارت بهداشت درمورد این تصمیم هشدار داده و اعلام کرده بود که با حذف غربالگری سالانه حداقل ۷۰ هزار نوزاد با ناهنجاری‌های ژنتیکی و مادرزادی متولد خواهند شد، ازجمله کودکانی با سندروم داون.

به‌رغم هشدارهای متعدد، این طرح در عمل اجرا شد و از آن زمان تاکنون نگرانی‌ها درمورد افزایش تولد کودکان دارای معلولیت و تبعات روانی آن برای خانواده‌ها افزایش یافته است.

افزون بر بُعد آماری، برخی روان‌شناسان نیز هشدار داده‌اند که حذف غربالگری موجب افزایش اضطراب و فشار روانی بر خانواده‌ها شده است. به گفته این کارشناسان، نگرانی از احتمال تولد فرزند دارای ناتوانی، ایام بارداری را برای بسیاری از مادران به دوره‌ای پراضطراب بدل کرده است.

در کنار این عوامل، افزایش شناسایی موارد اوتیسم نیز به رشد آماری معلولیت در کشور دامن زده است. براساس داده‌های جهانی، تعداد ایرانیان مبتلا به اوتیسم از حدود ۱۷۰ هزار نفر در سال ۱۳۶۸ (۱۹۹۰) به ۲۳۴ هزار نفر در سال ۱۳۹۷ (۲۰۱۹) رسیده است.

همچنین مدیرعامل انجمن اوتیسم ایران اعلام کرده است که براساس برآوردها، از هر ۱۰۰ ولادت، حداقل یک کودک به اختلال طیف اوتیسم مبتلاست.

تصادفات؛ بحران تکرارشونده

تصادفات جاده‌ای همچنان از عوامل موثر بر افزایش آمار معلولیت در ایران است. نبود استانداردهای لازم در طراحی خودروها و جاده‌ها، ضعف نظارت و رفتارهای پرخطر در هنگام رانندگی از دلایل اصلی این وضعیت عنوان شده‌اند.

براساس گفته جانشین فرمانده پلیس راه کشور در شهریور ۱۴۰۳، روزانه هزاران نفر در تصادف مجروح می‌شوند که از این تعداد، به طور میانگین، حدود ۱۰۰ نفر به معلولیت دائمی دچار می‌شوند.

به‌رغم تلاش‌ برای اجرای پویش‌های ملی کاهش تصادفات، آمارها نشان می‌دهد که در ۱۳ روز نخست تعطیلات نوروزی ۱۴۰۴، تعداد ۵۰۵ نفر در حوادث رانندگی جان باخته‌اند و ۱۲ هزار نفر مجروح شده‌اند.

افزایش آمار معلولیت در شرایطی رخ می‌دهد که زیرساخت‌های درمانی کشور با بحران منابع و کمبود نیروی انسانی مواجه‌اند. خانواده‌های دارای فرد دارای معلولیت، در فقدان پوشش بیمه‌ای مناسب، با هزینه‌های سنگین درمان و توانبخشی مواجه‌اند.

در کنار این مسائل، افزایش نرخ سالمندی نیز زنگ خطر دیگری برای آینده نظام حمایتی و درمانی کشور است. بسیاری از مدیران حوزه سلامت هشدار داده‌اند که در یک دهه آینده توان بخش درمان برای پاسخگویی به نیازهای جامعه سالمندان و معلولان به‌طور کامل تحلیل خواهد رفت.

در نهایت، کارشناسان تاکید دارند که برای اتخاذ تصمیم‌های موثر در حوزه معلولیت، باید پیمایش‌های آماری دقیق و منظم در فواصل کوتاه انجام شود، چراکه هنوز بخشی از جامعه درمورد علائم برخی ناتوانی‌ها ازجمله اوتیسم، کم‌شنوایی یا کم‌بینایی آگاه نیستند و این امر موجب می‌شود آمارهای رسمی کمتر از واقعیت موجود باشد.

بر همین اساس، تاکید بر تدوین سیاست‌های مبتنی بر داده‌های واقعی، گسترش آموزش‌های عمومی، و بازنگری در قوانین جمعیتی ازجمله ضرورت‌هایی است که باید مورد توجه دولت و مجلس قرار گیرد.