طبق تازه‌ترین آمار منتشرشده سازمان پزشکی قانونی، در سال گذشته دست‌کم یک‌هزار و ۹۰۰ نفر براثر حوادث شغلی جانشان را از دست داده‌اند. این رقم تقریبا چهار برابر آمار رسمی اعلام‌شده سازمان تامین اجتماعی است و تفاوت بارزی با گزارش‌های پیشین نهادهای دولتی دارد.

پیش‌تر، سازمان تامین اجتماعی، با استناد به داده‌های مربوط به بیمه‌شدگان، اعلام کرده بود که در سال ۱۴۰۱ شمار فوتی‌های ناشی از سوانح شغلی ۴۵۵ نفر بوده است. این اختلاف آماری نه‌تنها سوال‌برانگیز، که نشانه شکاف آماری آشکار میان نهادهای رسمی و ناکارآمدی احتمالی نظام پایش و نظارت بر حوادث محیط کار در ایران است.

در کنار آمار مرگ‌های ناشی از سوانح شغلی، رسانه‌ها طی روزهای اخیر به‌طور گسترده از افزایش موارد بیماری‌های شغلی در ایران خبر داده‌اند، واقعیتی که گواه کاهش سطح ایمنی محیط‌های کاری، به‌ویژه برای کارگران در بخش‌های حساس صنعتی، ساختمانی و خدماتی است.

عامل مهم مرگ‌ومیر پس از تصادفات

در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «بررسی حوادث ناشی از کار و حقوق اجتماعی کارگران معادن»، آمده است که طی سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱، تعداد سه هزار و ۸۲۶ کارگر در محیط کارشان جان باخته‌اند. بر پایه این گزارش، مرگ‌های ناشی از حوادث شغلی در کنار تصادف‌های جاده‌ای، عامل مهم مرگ‌ومیر در کشور به شمار می‌رود.

این تعداد تنها به کارگرانی مربوط است که تحت پوشش بیمه تامین اجتماعی بوده‌اند و اطلاعاتشان در سامانه‌های رسمی ثبت شده است. بر این اساس، از مجموع ۸۴ هزار و ۶۳۸ کارگر آسیب‌دیده در این دو سال، تنها مرگ سه هزار و ۸۲۶ نفر رسما ثبت شده است که نشان‌دهنده بخشی از بحران ایمنی در محیط‌های کاری کشور است.

وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز در گزارشی که اردیبهشت ۱۴۰۳ منتشر شد، از ثبت سالانه ۱۰ هزار حادثه ناشی از کار خبر داد و اعلام کرد که حدود ۸۰۰ مورد از این حوادث به مرگ کارگر منتهی می‌شود. بر پایه این گزارش، ۳۸ درصد این حوادث در صنعت ساختمان و ۳۶ درصد در صنایع تولیدی رخ داده‌اند.

ریشه حوادث شغلی؛ نادیده گرفتن ایمنی

بررسی دلایل حوادث و بیماری‌های شغلی در گزارش‌های رسمی و اظهارات کارشناسان حوزه کار، نشان می‌دهد که نقص در رعایت استانداردهای ایمنی مهم‌ترین عامل بروز این اتفاقات است.

در میان دلایل عمده می‌توان به مواردی مانند نبود آموزش ایمنی موثر برای کارگران و کارفرمایان، فقدان تجهیزات استاندارد و به‌روز در کارگاه‌ها و کارخانه‌ها، فشار کاری بیش از حد در بازه‌های زمانی محدود، ساعات کاری طولانی، خستگی و خواب‌آلودگی، شرایط آب‌وهوایی نامناسب یا محیط‌هایی آلوده به مواد خطرناک و عوامل روانی مانند استرس، ناامنی شغلی و فشارهای اجتماعی اشاره کرد.

به گفته کارشناسان، مجموعه این عوامل، نه‌تنها خطر بروز سوانح را افزایش می‌دهد، که زمینه‌ساز شکل‌گیری بیماری‌های مزمن جسمی و روانی در میان کارگران می‌شود.

در کنار مرگ‌های ناشی از حوادث، بیماری‌های مزمن ناشی از شرایط کاری نیز سلامت جسمی و روانی کارگران را تهدید می‌کند. در بخش‌هایی مانند ساختمان و خدمات، مشکلاتی نظیر دیسک کمر، ساییدگی غضروف‌ها، پارگی رباط‌ها و دردهای مزمن مفاصل به‌شدت شایع است.

افزایش هزینه‌های درمان و کاهش میزان تعهد بیمه‌ها، سبب شده است که بسیاری از کارگران، به‌ویژه در دوران فعالیت، از انجام آزمایش‌ها و پیگیری‌های پزشکی خودداری کنند؛ همین موضوع در بلندمدت موجب تشدید بیماری و کاهش کیفیت زندگی آنان در دوران بازنشستگی می‌شود.

بیماری‌های قلبی و تنفسی؛ مرگ خاموش کارگران

در اردیبهشت سال گذشته، حسن اصیلیان مهابادی، رئیس انجمن بهداشت حرفه‌ای ایران، اعلام کرد که سه‌چهارم مرگ‌های شغلی ناشی از بیماری‌های قلبی-عروقی، سرطان و مشکلات تنفسی است. او همچنین تاکید کرد که قوانین ایمنی و بهداشت محیط کار وجود دارند، اما بخش زیادی از آن‌ها نیازمند به‌روزرسانی و اجرای دقیق‌ترند.

به گفته او، مقایسه وضعیت ایران با کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد که کشور ما فاصله زیادی با استانداردهای ایمنی مطلوب در حوزه سلامت شغلی دارد.

روزنامه «کار و کارگر» نیز در گزارشی که ۳۱ فروردین سال ۱۴۰۳ منتشر کرد، از افزایش بی‌سابقه بیماری‌های شغلی با عنوان «مرگ خاموش کارگران» یاد کرده است. در این گزارش، اکبر شوکت، رئیس انجمن صنفی کارگران ساختمانی، می‌گوید: «مطابق الگوهای جهانی، میزان مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های شغلی، ۵ تا ۷ برابر حوادث ناگهانی محل کار است.»

این مقام آگاه صنفی افزود: «اگر سالانه حدود ۲ هزار مرگ ناشی از سوانح شغلی داریم، می‌توان تخمین زد که حدود ۱۰ هزار نفر دیگر نیز براثر بیماری‌های شغلی جان خود را از دست می‌دهند. »

نهادهای مسئول آمار مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های شغلی را اعلام نمی‌کنند و مقام‌های بهداشتی و سلامت نیز آن را پی‌گیری نمی‌کنند و این مسئله باعث شده است که کارفرمایان به‌خصوص در مشاغل آسیب‌زا مسئولیت کمتری دربرابر آن احساس کنند.

نگاهی به سیر صعودی مرگ‌های شغلی

براساس داده‌های منتشرشده، طی شش ماه نخست سال ۱۴۰۳ حدود یک‌هزار و ۷۷ مورد مرگ ناشی از حادثه کار ثبت شده که به معنای مرگ حدود ۲۰۰ کارگر در هر ماه است. این در حالی است که بررسی آماری سال‌های اخیر رشد چنین روندی را نشان می‌دهد. این ارقام حاکی از افزایش ۳۰ درصدی طی پنج سال است که نشان‌دهنده وضعیت هشدارآمیز ایمنی کار در ایران است.

نکته قابل‌تامل آنجاست که این آمارها تنها کارگران بیمه‌شده و دارای قرارداد رسمی را دربر می‌گیرد. در حالی‌که به گفته فعالان کارگری، میلیون‌ها کارگر در کارگاه‌های زیرزمینی و بدون بیمه مشغول به کارند و آسیب‌های وارده به این گروه از کارگران در آمارهای رسمی ثبت نمی‌شود.

فتح‌الله بیات، رئیس اتحادیه کارگران قراردادی و پیمانی، سال گذشته اعلام کرده بود که حدود پنج میلیون کارگر بدون قرارداد و بیمه در کشور مشغول به کارند و قرارداد بیش از ۹۶ درصد جامعه کارگری قرارداد موقت است.

کارشناسان معتقدند نگاه امنیتی حاکم بر نهادهای صنفی کارگری یکی از دلایل اصلی ناکارآمدی در ارتقای ایمنی محیط‌های کار است. این نگاه امکان پیگیری حقوق صنفی و مطالبه‌گری کارگران را محدود می‌کند و سبب می‌شود روند مرگ‌های شغلی، هم در قالب حادثه و هم در قالب بیماری، به‌شکل خاموش ادامه یابد.

در شرایطی که ایران با بحران سالمندی روبه‌روست، تداوم این وضعیت، در آینده نه‌چندان دور، بار سنگینی بر دوش نظام بیمه‌ای کشور خواهد گذاشت و سلامت اجتماعی را نیز با تهدیدی جدی مواجه خواهد کرد.