آیت‌الله علی خامنه‌ای در سخنرانی ۲۹ بهمن‌ماه ۱۳۹۶ با تاکید بر «ترجیح شرق به غرب» از یکی از مشهورترین شعارهای انقلاب اسلامی که مورد تاکید بنیانگذار انقلاب قرار داشت، عبور کرد.

آیت‌الله خمینی تاکید داشت که حفظ استقلال و پرهیز از وابستگی که «باوجود ظاهر فریبنده و منافع آنی» در نهایت «ریشه کشور را به تباهی می‌کشد» باید در اولویت قرار بگیرد و «همه حرکت‌های اجتماعی عالم» هم باید از شعار «نه شرقی، نه غربی» رنگ بگیرد.

توصیه قاطعانه بنیانگذار جمهوری اسلامی در حوزه سیاست خارجی پیروی از این شعار و ایجاد «روابط حسنه با کشورهای اسلامی» و «دولی که در امور دیگر کشورها دخالت نمی‌کنند» و «حفظ وحدت» با آنها بود.

اما در سیاست خارجی که در دوران ریاست‌جمهوری آیت‌الله خامنه‌ای پایه‌ریزی شد، در سال‌های بعد در دولت هاشمی رفسنجانی قوام آمد، در دوران محمد خاتمی زیر عنوان «استراتژی نگاه به شرق» قرار گرفت تا تضاد آن با بند «نه شرقی» کمتر عیان باشد؛ و تا امروز تنها استراتژی روشن جمهوری اسلامی در عرصه دیپلماسی به‌شمار می‌رود، هیچ اثری از عمل به توصیه‌های بنیانگذار انقلاب دیده نمی‌شود.

شش هدف غیرممکن «ترجیح شرق به غرب»

پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله خامنه‌ای یک روز پس از سخنرانی او در سی‌ام بهمن‌ماه ۱۳۹۸، شش دلیل را برای ترجیح شرق به غرب معرفی کرد: «دسترسی به بازارهای بزرگ، توازن تجارت مناسب، منافع مشترک بالا، اثرگذاری کمتر دشمنان بر حوزه شرق، توان تکنولوژیکی و فن‌آوری بالای شرق و وجود پول‌ها و ارز‌های متفاوت و گسترده.»

اگر این شش فاکتور، هدف «استراتژی نگاه به شرق» باشد، باید گفت که تا امروز نشانه‌ای از موفقیت تهران در تحقق این اهداف (دست‌کم در رابطه با چین) مشاهده نمی‌شود.

در توضیحاتی که پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله خامنه‌ای در این زمینه ارایه داده، آمده است: «گره خوردن منافع سیاسی، اقتصاد و امنیتی با کشورهای آسیایی، کاهش آسیب‌پذیری ایران از تحریم‌ها را به ارمغان می‌آورد. کشورهای شرقی سطح تعامل بهتری با ایران برای دور زدن تحریم‌ها دارند.»

اما به نظر می‌رسد، این تنها تهران است که منافع خود را به این ریسمان پوسیده گره زده است.

نگاهی به مبادلات تجاری ایران و چین در سال گذشته نشان می‌دهد که ارزش روابط تجاری دوجانبه در مقایسه با سال قبل از آن دست‌کم ۳۵ درصد کاهش یافته و به ۲۳ میلیارد دلار رسیده است. در همین مدت چین ۴۱۸ میلیارد دلار صادرات به ایالات‌متحده داشته است. بخشی از توافق تجاری اخیر پکن با واشینگتن برای پایان دادن به جنگ تعرفه‌ها نیز شامل ۵۲ میلیارد دلار واردات بیشتر چین از آمریکا-شامل نفت و گاز- است.

چین به عنوان عضو شورای امنیت با در اختیار داشتن حق وتو، نه تنها به هیچ یک از قطعنامه‌های تحریمی این شورا علیه ایران رای منفی نداد، بلکه در یک سال گذشته با تحریم‌های یکجانبه‌ای که از سوی ایالات‌متحده اعمال می‌شود، همراهی کرده است.

آمریکا از اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۸ با حذف معافیت از تحریم‌های نفتی، عملا خرید نفت از ایران را تحریم کرد و چین به عنوان بزرگترین مشتری نفت ایران با این تحریم‌ها همراه شد. رویترز در اواخر اردیبهشت‌ماه گزارش داد که اغلب وارد‌کنندگان عمده چین، خرید نفت از ایران را متوقف کرده‌اند.

گزارش گمرک چین در مردادماه سال گذشته حاکی از آن است که این کشور حدود ۲۰۸ هزار بشکه در روز از ایران نفت وارد کرده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از آن ۶۰ درصد کاهش داشته است. گمرک چین در آذرماه گذشته نیز حجم واردات نفت چین از ایران را ۱۰۰ هزار بشکه اعلام کرد که در واقع نفتی است که بابت تسویه حساب به شرکت‌های چینی تحویل داده شده است. در زمانی که واردات نفت چین از ایران به شدت افت داشت، صادرات نفت عربستان سعودی به چین حدود ۵۰ درصد و صادرات روسیه نفتی روسیه به این کشور حدود ۱۰ درصد افزایش یافته است.

از سوی دیگر در حالی که تنوع ارزی در شرق دور «نقطه قوت آنها در تجارت با ایران در زمان تحریم» اعلام شده، آمار شرکت ردیابی نفتکش‌ها، کپلر، نشان می‌دهد که شرکت‌های سینوپک و سی‌ان‌پی‌سی در سال گذشته در قبال پروژه‌هایی که در صنعت نفت و گاز ایران در دست دارند، نفت دریافت کرده‌اند.

هرچند رقم دقیقی از بدهی نفتی کنونی چین به ایران اعلام نمی‌شود، روزنامه فایننشال تایمز در اوایل دهه ۹۰ شمسی میزان این بدهی‌ها را ۳۰ میلیارد دلار برآورد کرده بود.

مجیدرضا حریری، نایب‌رئیس وقت اتاق بازرگانی مشترک ایران و چین در آبان‌ماه ۹۲، در گفتگو با مهر رقم بدهی‌ را ۲۲ میلیارد دلار اعلام کرد و گفت، چین می‌خواهد برای جبران بدهی، فاینانسور پروژه‌های ایران باشد.

سه سال بعد، اکبر ترکان، مشاور ارشد حسن روحانی به روزنامه ایران گفت: «پس از تحریم نفت ایران فقط چین و هند از ایران نفت می‌خریدند که با روشی بسیار تحقیرآمیز انجام می‌شد.» به گفته او فروش نفت ایران به چین در دوره تحریم‌ها ۲۲ میلیارد دلار بود و پول ایران از محل فروش نفت به چین، پرداخت ۱۸ میلیارد دلار وام بود که از محل درآمد‌های توقیف شده در چین با کسر ۴ میلیارد دلار سود در ابتدا و ۸ درصد بیمه تضمین پرداخت می‌شود.» ترکان در این گفتگو که دی‌ماه ۱۳۹۵ منتشر شد، تاکید می‌کند که «اکنون ۲۲ میلیارد دلار پول ما در چین وثیقه است.»

از سوی دیگر تاخیر و بدقولی شرکت‌های چینی در تحویل پروژه‌ها یا انصراف از آنها و همچنین کیفیت پایین تجهیزات و تکنولوژی چینی نیز در تضاد با هدف «دستیابی به توان تکنولوژیکی و فنی بالا در شرق» قرار دارد.

رویترز در گزارشی که اسفند‌ماه گذشته منتشر کرد، یکی از دلایل از دور خارج شدن یک‌چهارم سکو‌های نفتی ایران را تجهیزات چینی عنوان کرد که کیفیت و دوام انواع آمریکایی یا اروپایی را ندارند.

اهداف نَه به شرق

آیت‌الله خمینی هدف از تببین شعار «نه شرقی، نه غربی» را حفظ استقلال و عدم وابستگی عنوان می‌کرد.

حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران در تیرماه ۱۳۹۷ در واکنش به انتقاد‌ها در مورد به حاشیه رانده شدن این شعار گفت: «ما نه تسلیم غرب شده‌ایم و نه شرق. این شعار به معنی کار نکردن با شرق یا غرب نیست.»

اما آنچه در طول این سال‌ها در عمل اتفاق افتاد، حذف آگاهانه غرب و پناه بردن به آغوش شرق بود. پیامدهای ناشی از عدم توازن در سیاست خارجی در ترکیب با روابط ناکارآمد تهران با همسایگان از جمله عربستان سعودی، دیپلماسی منفعل و گاه مخرب جاری را رقم زده است.

در چنین فضایی است که شعار استقلال و عدم وابستگی به منظور حفظ معدود روابط «غیرخصمانه» باقی‌مانده، رنگ می‌بازد و سفیر چین برای ناوگان هواپیمایی و وزارت بهداشت جمهوری اسلامی تعیین تکلیف می‌کند.

چانگ هوا که در نیمه بهمن ماه حمید عرب‌نژاد، مدیرعامل هواپیمایی ماهان را فراخوانده بود تا به او در مورد احتمال تعلیق پروازها در مسیر چین در زمان اوج شیوع کووید-۱۹ هشدار دهد، اکنون به کیانوش جهانپور، سخنگوی وزارت بهداشت که نحوه اطلاع‌رسانی پکن در مورد کرونا را «یک شوخی تلخ» توصیف کرده، با لحنی تند هشدار می‌دهد که به چین «احترام» بگذارد. 

حمایت دستگاه دیپلماسی از موضع«چانگ هوا» نه یک شوخی، بلکه یک «حقیقت تلخ» است.