پرهیز آشکار تهران از نقض قاطعانه برجام و اجتناب اروپا از وارد شدن به مرحله تقابل با ایران با توجه به پیش‌رو بودن انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا و افزوده شدن فاکتور شیوع یک بیماری همه‌گیر در جهان؛ پس از دوره‌ای از افزایش تنش‌ها، نقطه آسایشی برای طرف‌های درگیر پدید آورده بود. اما نزدیک شدن زمان انقضاء تحریم‌های تسیلحاتی علیه جمهوری اسلامی، آمریکا و متحدان منطقه‌ای‌اش را بر آن داشته که ایران و اروپا را از سکون جاری خارج کنند.

آمریکا از ماه‌ها قبل خواستار تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران است و به روایت روزنامه نیویورک‌تایمز، مکانیسم ماشه را نیز به عنوان یک گزینه پشتیبان معرفی کرده است. گزینه‌ای که در صورت اجرا ریسک بازگشت تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل را به دنبال دارد.

فارغ از بحث‌های فنی و حقوقی که در مورد حق ایالات‌متحده در به کار انداختن مکانیسم ماشه یا درخواست تمدید تحریم‌های تسلیحاتی مطرح می‌شود، اقدامات آتی واشینگتن، طرف‌های درگیر را به واکنش وامی‌دارد. هر گام اشتباه نیز به سود سیاست فشار حداکثری کاخ سفید محاسبه خواهد شد که هدف آن مختومه شدن پرونده برجام و دستیابی به توافقی چند بعدی و گسترده‌تر با تهران عنوان شده است.

سپر برجام

ایران و اروپا از دو سال قبل که دونالد ترامپ خروج از برجام را اعلام کرد،‌ پشت سپر برجام پناه گرفته‌اند. تهران به امید به سر رسیدن دوره ریاست‌جمهوری ترامپ و اروپا به امید یافتن گزینه‌ای جایگزین.

یکی از معدود دفعاتی که این سپر کنار رفت، نیمه دی‌ماه گذشته و در روزهای پس از کشته شدن قاسم سلیمانی، در حمله پهپادی نیروهای آمریکایی در عراق بود. ایران در واکنش هیجانی به مرگ فرمانده سابق سپاه قدس، اعلام کرد از تعهدات برجامی دست می‌کشد و تهدید به خروج از پروتکل الحاقی و پیمان منع اشاعه هسته‌ای را مطرح کرد. در مقابل اروپا مکانیسم ماشه را به جریان انداخت و علیه برنامه‌های موشکی جمهوری اسلامی به دبیرکل سازمان ملل نامه نوشت.

اما پیامدهای این مانور شتاب‌زده به اندازه‌ای برای جمهوری اسلامی نگران‌کننده بود که دوباره سپر برجام را به دست گرفت. محمد‌جواد ظریف، وزیر امور خارجه از امکان مذاکره باوجود کشته شدن سلیمانی سخن گفت و رئیس‌سیاست خارجی اتحادیه اروپا در پاسخ ساز و کار حل اختلاف (بدون مکانیسم ماشه) را پیش روی تهران قرار داد.

در چهار ماه گذشته، زیر سایه شیوع کووید-۱۹ در جهان و «برجام»، نه پیشرفتی در ساز و کار حل اختلاف ایجاد شد و نه تهران به طور نگران‌کننده‌ای تعهدات خود در چارچوب «برنامه جامع اقدام مشترک» را زیر پا گذاشت.

اما به نظر نمی‌رسد با توجه به فرصت کوتاه باقی مانده تا لغو تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران، ماندن در شرایط ایستایی و سکون جاری بیش از این امکان‌پذیر باشد.

عبور از برجام

پرتاب ماهواره نظامی «نور» از سوی سپاه پاسداران در هفته گذشته، موضوع لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران را دوباره در کانون توجه قرار داد.

آمریکا ادعا می‌کند پرتاب ماهواره پوششی برای برنامه‌های موشکی بالستیک ایران با قابلیت حمل سلاح هسته‌ای و ناقض قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است. اروپا نیز در این مورد ابراز نگرانی می‌کند.

این در حالی است که به موجب همین قطعنامه پنج سال پس از اجرای برجام (۲۶ مهر ۱۳۹۹)، تحریم‌های تسلیحاتی لغو می‌شود تا طبق وعده حسن روحانی، رئیس‌جمهور؛ ایران به تاجر سلاح تبدیل شود.

تجارت اسلحه در ترکیب با برنامه‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی زنگ خطری برای کشورهای منطقه از جمله عربستان سعودی و اسرائیل به شمار می‌رود. بزرگترین متحدان آمریکا که در یک سال گذشته دوره‌ای بحرانی از افزایش حمله‌های گروه‌های شبه‌نظامی متهم به همکاری با جمهوری اسلامی را سپری کردند.

از همین رو از پاییز گذشته زمزمه‌های طرح جمهوریخواهان آمریکایی برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران به گوش رسید و وزیر امور خارجه آمریکا به تکرار از اهمیت این اقدام و همراهی دیگر کشورها با آن سخن گفت.

مایک پومپئو روز گذشته از کشورهای اروپایی خواست افراد و نهادهای مرتبط با برنامه‌های موشکی ایران را تحریم‌کنند. همزمان دیپلمات‌های اروپایی از رایزنی واشینگتن با بریتانیا، فرانسه و آلمان در زمینه ممانعت از لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران خبر داده‌اند.

گزارش‌ها حاکی از آن است که پومپئو و تیم حقوقی‌اش درحال بررسی این طرح هستند که با توجه به عضویت دایم آمریکا در شورای امنیت سازمان ملل و ارایه ادله حقوقی درباره اینکه آمریکا به عنوان امضاء کننده برجام، یکی از طرفین به‌شمار می‌رود، دوگانه تمدید تحریم‌های تسیلحاتی یا به کار افتادن مکانیسم ماشه و شکست برجام را پیش روی دیگر طرف‌های باقی‌مانده در این توافق (بریتانیا، فرانسه،‌آلمان، چین و روسیه) قرار دهند.

در حالی که برخی کارشناسان این اقدام را از سوی آمریکا امکان‌پذیر می‌دانند، گروهی دیگر با اشاره به تاکید ترامپ بر ترک برجام، اجرای تعهدات گزینشی درباره آن را منطقی نمی‌دانند. محمدجواد ظریف به آمریکا توصیه کرده که از «رویاپردازی» دست بردارد. برخی ناظران بین‌المللی نیز با قاطعیت در مورد مخالفت روسیه و چین با طرح تحریم‌های تسلیحاتی سخن می‌گویند.

این در حالی است که روسیه و چین هیچگاه از رای وتوی خود برای بی‌اثر کردن قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت علیه ایران استفاده نکردند و در دو سال گذشته نیز با تحریم‌هایی که آمریکا به طور یکجانبه علیه ایران اعمال می‌کند، همراه بوده‌اند.

در همین مدت، روابط مسکو و پکن با ریاض که نگران لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران است، بر خلاف رابطه فرسایشی و رو به زوال تهران با ریاض، تحولات زیادی را تجربه کرده است. اکنون این پرسش مطرح است که در مواجهه با تحریم‌های تسلیحاتی ایران، کفه ترازو به نفع دغدغه‌های اقتصادی روسیه و چین سنگین‌تر است یا نگرانی‌های امنیتی و استراتژیک کشورهایی مانند اسرائیل و عربستان؟

رویترز به نقل از برخی دیپلمات‌های اروپایی گزارش داده که طرح آمریکا برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران در شورای امنیت در بدو ورود محکوم به شکست است.

اما با نگاهی واقع‌بینانه‌تر می‌توان گفت پروژه دشوار واشینگتن گامی در جهت راضی نگاه‌داشتن متحدان منطقه‌ای و بیرون کشیدن تهران و بروکسل از لاک دفاعی در فاصله شش ماه مانده به انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا است. مقامات بریتانیا، فرانسه و آلمان هنوز به طور رسمی در مورد متن قطعنامه‌ای که گفته می‌شود از سوی آمریکا در اختیار آنها قرار گرفته، اظهار نظر نکرده‌اند. اما باتوجه به اظهارنظرهای قبلی و نامه دی‌ماه گذشته سه کشور اروپایی به سازمان ملل، نگرانی آنها در مورد برنامه‌های موشکی و تسلیحاتی جمهوری اسلامی قابل پیش‌بینی است.

چنانچه تهران در برابر مانور واشینگتن تهدید خروج از پروتکل الحاقی یا پیمان منع اشاعه هسته‌ای را عملی کند، دولت ترامپ دیگر کمترین دغدغه‌ای در مورد بازگشت آمریکا به میراث باراک اوباما در صورت پیروزی جو بایدن دمکرات در انتخابات، نخواهد داشت. و در صورتی که ترامپ پیروز انتخابات باشد، با عبور از برجام و همراهی اروپا، زمینه برای دستیابی به توافقی جامع با تهران آماده‌تر می‌شود.