منتقدان خرید جت‌های پیشرفته «اس یو- ۳۰ اس ام» روسی توسط دولت ارمنستان می‌گویند این جنگنده‌های بیش از حد نیازهای دفاعی این جمهوری کوچک است.

اما دولت پیشین ایروان به رغم هزینه‌های سرویس و آموزش پرواز با آن‌ها، خود را به ابتیاع دوازده فروند از این نوع جنگنده با شرایط پرداخت بسیار سهل متعهد کرده بود. آخرین چیزی که دولت جدید نخست‌وزیر نیکول پاشینیان می‌خواهد اختلافات بیشتر با کرملین است که حامی عمده سلفش بود.

اما ابتیاع این جنگنده‌ها در ماه آوریل اهمیت دیگری یافت زیرا آذربایجان، رقیب سرسخت ارمنستان هم اعلام کرد قصد دارد تعدادی از همین نوع جنگنده را که توسط کارخانه روسی «سوخوُی» که با هزینه هر یک ۵۰ میلیون دلار تولید می‌شود خریداری کند.

اما در نیمه ماه ژوئیه که درگیری میان ارمنستان و آذربایجان بالا گرفت، این جنگنده‌ها که برخی آن را به عنوان هواپیماهای رایگان و بی‌ارزش به تمسخر گرفته بودند، وارد عمل شدند.

جنگ سی‌ساله میان دو کشور که با جدایی «ناگورنو قره‌باغ» آغاز شد در ابتدا با سلاح‌های کوچک و آتشبارهای زنگ‌زده زمان اتحاد شوروی آغاز شد. اما به شکرانه سال‌ها خرید اسلحه، اکنون هر دو کشور دارای تسلیحاتی شامل تانک‌های مدرن، توپ‌های هویتزر، پهپادهای بدون سرنشین و واحدهای پیشرفته ضدهوایی‌اند که هرنوع برخورد را بیش از پیش فاجعه‌بار می‌کند.

پیتر لیاخوف، سردبیر نشریه «اوُ سی میدیا» که روی اوضاع قفقاز تمرکز می‌کند می‌گوید: «مقادیر بیشتر سلاح که قابلیت تخریب بیشتری دارد، برخوردها را خطرناک‌تر می‌کند. در اوایل دهه ۱۹۹۰ جنگ‌ها عمدتا از داخل سنگر و سلاح‌های دستی سبک انجام می‌شد. تصور صحنه نبرد با سلاح‌هایی که اکنون دو طرف دارند به وحشتم می‌اندازد.»

ریشه اختلاف نظرات میان آذربایجان و ارمنستان ظاهرا به توطئه‌های یکصد سال پیش کمونیست‌ها برمی‌گردد.

این اختلافات قومی و ناسیونالیستی در سال‌های میان ۱۹۹۲ و ۹۴ به جنگ تمام‌عیار میان منطقه محصورشده اما تازه استقلال یافته «ناگورنو قره‌باغ» انجامید. ناگورنو قره‌باغ منطقه‌ای با ۲۷۰۰ کیلومتر مربع مساحت و سه میلیون جمعیت تحت کنترل ارمنستان است اما با خاک آذربایجان ۹ میلیون نفره محصور شده که ادعای مالکیت آن را دارد.

ده‌ها سال است که برخوردهای پراکنده در مورد مالیکت این منطقه جریان دارد. در جنگ سال ۲۰۱۶ بیش از یکصد نفر از جمله چند غیرنظامی کشته شدند. هر یک از طرفین مخاصمه دیگری را متهم به آغاز جنگ کرد. ارمنستان با خمپاره و موشک و آذربایجان با تانک و جنگنده و هردو با پهپاد وارد جنگ شدند. روسیه به سرعت میانجیگری کرد و مخاصمات را ظرف چند روز پایان داد.

اما تسلیحات جدید که هردو کشور از قدرت‌های جهانی ابتیاع کرده‌اند، هزینه بالقوه جنگ را افزایش داده و این نگرانی را به وجود آورده که هر نوع برخورد تازه میان طرفین می‌تواند سخت مخرب باشد.

برخوردهای روز ۱۴ ژوئیه نیز منشایی مبهم داشت و طرفین مخاصمه یکدیگر را به آغاز نخستین جرقه‌ها متهم کردند. این نبرد ۱۷ کشته برجای گذاشت و صدها خانواده را آواره کرد. در میان کشته‌شدگان افسران بلندپایه ارتش آذربایجان از جمله یک ژنرال محبوب این کشور بود. از آن مهم‌تر این که مخاصمات در حدود ۳۰۰ کیلومتری مرز ناگورنو قره‌باغ جنب نواحی «توُوز» و «تاووش» زخ داد که حاکی از گسترش دامنه برخوردهاست.

ریچارد قره‌گوُزیان، رئیس اتاق فکر موسوم به مرکز مطالعات منطقه‌ای در ایران و کارمند سابق سنا می‌گوید: «این (برخورد) بی‌سابقه و مهم بود زیرا دیگر تنها به مساله ناگورنو قره‌باغ محدود نمی‌شد. این ارمنستان در مقابل آذربایجان بود.»

هرچند این درگیری تنها چند روز به طول انجامید، اما به زودی می‌رفت که از کنترل خارج شود. در جریان مخاصمات، واقف درغالی، وزیر دفاع آذربایجان گفت موشک‌های دقیق باکو – پیشرفته‌ترین از نوع خود که آذربایجان آن را درسال ۲۰۱۸ از اسرائیل ابتیاع کرد – قادرند تاسیسات اتمی ساخت روسیه «مِتسامور» ارمنستان را هدف قرار دهند که «می‌تواند به یک فاجعه عظیم برای ارمنستان منجر شود».

در مقابل، ساختارهای ترابری، ارتباطاتی و سوخت آذربایجان از منطقه «یووز» می‌گذرد که ارمنستان می‌توانست به آسانی خط لوله‌ها و جاده‌های آن را هدف قرار دهد.

در روز ۲۹‌ ژوئیه و دو روز پس از آن که آذربایجان و حامی سرسختش ترکیه بازی‌های از پیش طراحی شده جنگی خود را آغاز کردند، ارمنستان از خود آمادگی نظامی غیرمنتظره‌ای نشان داد. روز جمعه وزیر دفاع ارمنستان در بازدید از ناگورنوقره‌باغ یک سیستم موشکی قابل انتقال بالستیک را که در این منطقه مستقر شده به نمایش گذاشت.

حکمت حاجیِت، مشاور الهام علی‌اف رئیس جمهور آذربایجان، می‌گوید: «یک برخورد (میان دو کشور) در هر لحظه می‌تواند به یک بی‌ثباتی گسترده منجر شود. ما شاهد ادامه ابتیاع سلاح از طرف ارمنستان هستیم که تنها هدف آن ادامه وضع جاری یعنی اشغال (ناگورنو قره‌باغ) است.»

اما ارمنستان آذربایجان را متهم کرد که با خودداری از پذیرش پروتکل سال ۱۹۹۴ بیشکک که به سال‌ها مخاصمه پایان داده بود، آغازگر مجدد درگیری‌هاست. الکس مِلیکیش ویلی، تحلیلگر در موسسه اطلاعات تجارتی «آی اچ اس مارکیت» در لندن می‌گوید: «در مجموع، دو کشور دارید که یکی از آن‌ها از اوضاع جاری راضی نیست.»

در سال‌های اخیر هردو کشور بودجه نظامی خود را افزایش داده‌اند. در آذربایجان نفت‌خیز و ثروتمند تنها در سال ۲۰۱۹ هزینه‌های نظامی بالغ بر ۱.۸۵۴ میلیارد دلار بوده است. بودجه نظامی ارمنستان نیز در همان سال ۶۴۷ میلیون دلار یعنی ۵ درصد تولید ناخالص ملی این کشور بوده که بالاترین شاخص نسبی بودجه نظامی در جهان است.

آقای ملیکیش ویلی می‌گوید: «مدت‌های مدیدی است که مسابقه تسلیحاتی در جنوب قفقاز ادامه دارد. آن چه شاهد آن بودیم افزایش چشمگیر برخوردهای نظامی بود که تجارت اسلحه به (محدود کردن) آن کمکی نمی‌کند.»

کارشناسان می‌گوید هریک از این دو کشور به آن میزان توانایی نظامی دارند که بتوانند در یک جنگ تمام‌عیار در پایتخت و ساختارهای رقیب فاجعه بیافرینند. آذربایجان در شرایط بهتری است زیرا می‌تواند از اسرائیل، ترکیه و بلاروس به نرخ روز سلاح‌های پیشرفته ابتیاع کند. از سوی دیگر، ارمنستان که عضو «سازمان معاهده امنیت جمعی» به رهبری روسیه است می‌تواند تسلیحات مورد نیاز خود را با تخفیف چشمگیر از روسیه خریداری کند.

اولسیا وارطانیان، کارشناس منقطه قفقاز در نهاد حل اختلافات موسوم به «کرایسیس گروپ» در بروکسل می‌گوید: «آن چه آن‌ها دارند می‌تواند هردو کشور را نابود کند.»

هرچند روسیه و دیگران به رغم تقاضاهای سازمان امنیت و همکاری‌های اروپا، همچنان به هردو کشور اسلحه می‌فروشند اما تقریبا هیچ کشوری مایل به دیدن یک جنگ تمام عیار در منطقه قفقاز نیست. روسیه از اختلافات راکد میان کشورها مانند ناگورنو قره‌باغ و مناطق مشابه در اوکراین و مولدووا سود می‌برد زیرا می‌تواند در این نواحی اعمال نفوذ کرده مناطقی ایده‌آل برای عُمالش که به پولشویی و فروش اسلحه مشغولند ایجاد کند.

متیو برایزا، سفیر پیشین آمریکا در آذربایجان می‌گوید: «هدف اولیه روسیه پول درآوردن است. آن‌ها نمی‌خواهند اختلافات از کنترل خارج شود. می‌خواهند اختلافات در سطوح پائین ادامه یابد اما بالا نگیرد.»

در میان تازه‌ترین سلاح‌هایی که آذربایجان از اسرائیل خریده پهبادهای رزمی «اسکای استرایکر» است که قادر به حملات دوربرد کامیکازی است. دیگر اقلام تسلیحاتی آذربایجان موشک‌های بالستیک و پهپاد‌های نظارتی از اسرائیل، سکوهای پرتاب تاکتیکی موشک از بلاروس، جنگنده‌های آموزش نظامی از پاکستان، خودروهای نظامی و سیستم‌های ضد پهپاد از ترکیه، تفنگ‌های تک‌زن از آفریقای جنوبی و نفربر‌های «بی تی آر- ۸۲ ای» از روسیه است.

ارمنستان نیز اخیر علاوه بر جنگنده‌های سوخوی دو سیستم زمین به هوا از روسیه خریداری کرده است.

آقای ملیکیش ویلی می‌گوید: «هردو طرف دارای موشک‌های بالستیک هستند که می‌تواند ساختارهای حیاتی دیگری را هدف قرار دهد، اما هیچ یک از قابلیت دفاع هوایی که بتواند از این اهداف حفاظت کند، برخوردار نیست.

افزون بر خطر جنگ، فشارهای داخلی در هردو کشور است. دولت جدید ارمنستان که در سال ۲۰۱۸ به دنبال اعتراض‌ها علیه رهبری بلندمدت کشور بر سر کار آمد، به خاطر مشکلات اقتصادی، تیرگی روابط با روسیه و گسترده‌ترین همه‌گیری ویروس کرونا در قفقاز، نتوانسته خود را تحکیم کند. از سوی دیگر، آذربایجان در نتیجه افت بهای نفت که شاهرگ اقتصاد کشور است زیر فشارهای داخلی قرار گرفته است. درگیری با ارمنستان موجب بروز اعتراض در باکو شده که در جریان آن معترضان خواستار برکناری به گفته آن‌ها وزیر دفاع بی‌لیاقت و فاسد کشور شده‌اند.

آرزو غیب‌الله، گزارشگر آذربایجانی می‌گوید: «دولت تسلیحاتی را که از اسرائیل و ترکیه خریداری کرده به نمایش می‌گذارد، اما آن چه ما می‌بینیم این است که افراد ارتش همچنان با تسلیحات کهنه می‌جنگند. وجوه این تسلیحات چه شده است؟»

بالاگرفتن احساسات ناشی از این درگیری‌ها موجب برخورد میان جوامع مهاجر در لندن، بروکسل، مسکو و لس‌آنجلس شده ا‌ست.

اما به دور از شهرها و پایتخت‌های کشورهای ثروتمند، در جبهه جنگ میان ارمنستان و آذربایجان چیزی جز مصیبت و رنج، مهاجرت و فرار مغزها وجود ندارد. یک نسل کامل از شهروندان دو کشور که زمانی همسایه و دوست یکدیگر بودند، رشد کرده‌اند که دیگر از طرف مقابل چیزی جز دشمنی و بیگانگی نمی‌شناسند.

وارطانیان می‌گوید: «مردم درست در کنار سنگرها زندگی می‌کنند. هر روز صبح بیدار می‌شوید و صدای سربازان را می‌شنوید که به زبان دیگری فریاد می‌زنند. این یک فاجعه انسانی است زیرا باید با مساله‌ای زندگی کنید که سال‌ها پیش از این که متولد شوید آغاز شده و در طول زندگیتان هم حل نخواهد شد.»