یکی از اثرات تحریم بر صنعت نفت و گاز ایران، کاهش ظرفیت تولید نفت و گاز بوده است. کاهش ظرفیت تولید در کنار افزایش تدریجی مصرف داخلی در بخش گاز طبیعی یکی از مواردی است در صورت تداوم تحریم در سال‌های آینده می‌تواند امنیت انرژی را در بخش تدارک انرژی تهدید کند. افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز یکی از اولویت‌های اصلی کشورهای تولیدکننده انرژی است. در این بین فناوری برای جلوگیری از کاهش ظرفیت تولید نفت و گاز و جلوگیری از افت فشار نقش مهمی ایفا می‌کند. طبیعی است که در دوران تحریم ایران نمی‌تواند از فناوری شرکت‌های خارجی برای جلوگیری از افت فشار در میادین نفتی بهره گیرد.

امکانات مالی و فنی شرکت‌های داخلی هم در این حوزه نمی‌توانند تمام نیازهای میادین نفتی را برآورده سازند. افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز از میادین مشترک یکی از اولویت‌های اصلی وزارت نفت بوده است. طبیعی است که کشورهای همسایه به دلیل به‌کارگیری سیاست خارجی تنش‌زدا و فراهم کردن شرایط لازم برای حضور شرکت‌های خارجی، امکان جذب شرکت‌های خارجی را در میادین نفت و گاز فراهم کرده‌اند و توانسته‌اند بیش از ایران در میادین مشترک نفت و گاز تولید کنند.

نقش میدان پارس جنوبی در تامین گاز مصرفی

میدان پارس جنوبی که بین ایران و قطر مشترک است، بزرگ‌ترین منبع تولید گاز طبیعی در ایران است. قطر با استفاده از فناوری خارجی سال‌هاست که از این میدان برداشت می‌کند و به بزرگ‌ترین صادرکننده ال ان چی جهان تبدیل شده است. ایران سال‌ها در تولید گاز از قطر عقب بود تا این که در سال‌های اخیر با سرمایه‌گذاری بیشتر در این میدان توانست در تولید گاز از این میدان مشترک از قطر پیشی بگیرد. هرچند عقب‌ماندگی ایران از قطر در تولید گاز در سال‌های گذشته به زودی جبران نخواهد شد.

چند روز گذشته مدیر پالایشگاه سوم مجتمع گاز پارس جنوبی در نشستی با حضور مدیران منطقه‌ای و جمعی از مسؤولان استان بوشهر گفت که سهم گاز پارس جنوبی از تامین گاز مورد نیاز کشور به ۸۲ درصد می‌رسد. به گفته محمد شفیع موذنی مجتمع گاز پارس جنوبی، یکی از تأسیسات راهبردی کشور است که هم‌اکنون حدود ۷۵ درصد گاز کشور را تأمین می‌کند. با توسعه مجتمع گاز پارس جنوبی و افزایش تولید، در آینده نزدیک سهم مجتمع از تولید گاز کشور به ۸۲ درصد می‌رسد و طبق پیش‌بینی‌های انجام‌شده در آینده‌ای نزدیک، ۷۰ درصد سبد انرژی داخل کشور توسط مجتمع گاز پارس جنوبی تامین خواهد شد. کارشناسان صنعت انرژی در مورد جلوگیری از افت تولید در میدان پارس جنوبی بارها هشدار داده‌اند و این واقعیت که «برای پیشگیری از افت تولید در پارس جنوبی فرصت چندانی باقی نمانده است» با یکی‌دوسال این‌طرف‌تر یا آن‌طرف‌تر تغییری نخواهد کرد.

سال گذشته مدیرعامل شرکت نفت و گاز پارس هم با اشاره به تامین ۸۰ درصد گاز تولیدی کشور از میدان پارس جنوبی، یادآور شده بود که «این ۸۰ درصد تا ابدالدهر باقی نمی‌ماند و باید به فکر حفظ تولید در این میدان مشترک بود». دولت روحانی برای جبران افت فشار و تولید در میدان پارس جنوبی، قرارداد طرح توسعه فاز ۱۱ پارس جنوبی کنسرسیوم توتال – سی ان پی سی و پتروپارس ایران را منعقد کرد. قرار بود فناوری توتال برای جلوگیری از افت فشار در این فاز به کار گرفته شود و بعد‌ها در فازهای دیگر نیز مورد استفاده قرار گیرند. به دنبال خروج توتال از فاز ۱۱، ایران نتوانست از فناوری‌های این شرکت برای افت تولید بهره گیرد و مشکل افت فشار در این میدان عظیم حل نشده باقی ماند.

شهاب گرامی رئیس پژوهشکده ازدیاد برداشت نفت معتقد است که میدان‌های گازی ایران در مرحله دوم عمر خود قرار دارند و به‌طور طبیعی افت تولید را تجربه می‌کنند. بنابراین برای حفظ تولید پایدار، یا باید چاه‌های جدید حفر شود یا از کمپرسورها استفاده شود. به‌کارگیری کمپرسور سرچاهی هم در صنعت نفت ایران رویداد جدیدی نیست، اما در میدان مشترک پارس جنوبی شرایط متفاوت است. مخزن در دریاست؛ سکوها محدودیت‌های خاص خود را دارند و ایران تجربه جدی احداث سکویی که بتواند وزن و تناژ کمپرسورهای فشارافزا را تحمل کند، نداشته است. از این حیث طبیعی است حضور شرکتی که در این زمینه کار کرده است، ضروری باشد و انتقال فناوری در چنین سطحی به منظور اجرا در دیگر فازهای پارس جنوبی، بسیار ارزشمند خواهد بود. برخی از کارشناسان صنعت انرژی بر این باورند که ایران میادین عظیم گاز دیگر نیز دارد و در شرایط مناسب می‌تواند با تولید گاز از این میادین، نیازهای داخلی را تامین نماید و وابستگی بیش از حد شبکه گاز خانگی به تولید پارس جنوبی خطری برای امنیت انرژی ایران تولید نمی‌کند.

افت فشار در میادین گاز مصر

اولین اکتشاف گاز در مصر در سال ۱۹۶۷ صورت گرفت. ۹ سال بعد گاز تولید شده در بخش صنعت به مصرف رسید. افزایش تولید گاز شرایط را برای صادرات گاز فراهم کرد. مصر در سال ۲۰۰۳ به صادرکننده گاز تبدیل شد اما شروع افت فشار و تولید در میادین گاز مصر باعث شد تولید گاز به تدریج کاهش یابد. تا این که در سال ۲۰۱۵ این کشور اقدام به واردات ال‌ان‌جی نمود. با کشف میدان گازی ظهر مصر خواهد توانست نیازهای داخلی را تامین نماید. اگر این میدان کشف نمی‌شد مصر واردکننده گاز طبیعی باقی می‌ماند.

محمد مشکین‌فام مدیرعامل شرکت نفت و پارس معتقد است که برداشت گاز از مخزن پارس جنوبی براساس سازوکار انبساط گاز انجام می‌شود، به این معنا که تولید گاز از این مخزن با کاهش تدریجی فشار مخزن مترادف است که موضوعی طبیعی در تمامی مخازن گازی به‌شمار می‌آید، اما این کاهش طبیعی و پیوسته فشار گاز تنها تا زمان رسیدن فشار چاه به حداقل فشار مورد نیاز برای انتقال گاز از دریا به پالایشگاه در خشکی امکان‌پذیر است و پس از رسیدن به این محدودیت فشاری، به‌دلیل‌ عدم‌امکان کاهش بیشتر فشار، به ناچار نرخ تولید گاز به‌تدریج کاهش می‌یابد و پس از گذشت چند سال تولید از آن چاه به اتمام می‌رسد. مشکین‌فام با اشاره به مقدار کم این کاهش در سال‌های ابتدایی و نیز ورود سکوهای جدید فازهای ۱۱.۱۳، ۱۴ و ۲۲-۲۴ به مدار تولید، تأکید کرد: «این کاهش ابتدا خیلی محسوس نخواهد بود، اما ظرف پنج سال آینده به نقطه‌ای خواهیم رسید که این کاهش قابل توجه خواهد شد.»

با توجه به شرایط فوق و این‌که در دو سه سال آینده پارس جنوبی به نقطه اوج تولید می‌رسد، اگر شرایط لازم برای افزایش تولید در میادین دیگر فراهم نشود مصرف داخلی افزایش یابد و افت فشار در پارس جنوبی کنترل نشود، می‌توان انتظار داشت بخش گاز طبیعی ایران با بجران جدی روبه‌رو شود. باید خاطرنشان کرد که در حدود ۸۰٪ برق مصرفی در ایران در نیروگاه‌های گازی تولید می‌شوند.

با توجه به این که بخش زیادی از گاز به مصرف خانگی می‌رسد، باید برای مصرف صحیح و بهینه گاز و برق فرهنگ‌سازی صورت گیرد. برای جذب سرمایه و فناوری باید تحریم‌ها برداشته شود. لغو تحریم‌ها هم نیازمند توافق جدید ایران و آمریکا خواهد بود. در صورت توافق احتمالی با رییس جمهور جدید آمریکا، ایران خواهد توانست سرمایه و فناوری‌های لازم را برای میادین نفتی فراهم کند اما تا سیاست خارجی تغییر پیدا نکند و برنامه موشکی تداوم یابد، نمی‌توان انتظار داشت که در آینده صنعت نفت ایران دوباره تمدید شود. در حالی که سایر کشورهای تولیدکننده گاز درصدد افزایش سهم خود در بازار هستند، تداوم افت فشار در میدان پارس جنوبی می‌تواند مشکل عمده صنعت گاز ایران در سال‌های آینده باشد.