استان گلستان ظرفیت‌ بکر و منحصربه‌فردی برای پرورش آبزیان دارد. این استان، علاوه بر ۱۰۰ کیلومتر مرز ساحلی با دریای خزر، ۱۰ هزار هکتار مجتمع پرورش میگو و ماهیان خاویاری دارد. دارا بودن ظرفیت‌های آب چاه‌های کشاورزی، که می‌تواند برای پرورش ماهی مورد استفاده قرار بگیرد، از دیگر امکان‌های این استان است.

از گونه‌های اصلی ماهی‌های پرورشی خاویاری در این استان، می‌توان به فیل‌ماهی، تاس ماهی روسی چالباش، تاس ماهی ایرانی یا قره برون، ماهی شیپ و ماهی ازون‌برون اشاره کرد.

قدمت ماهیان خاویاری، چند صد میلیون ساله است و به عصر ژوراسیک برمی‌گردد. ازاین‌رو، این آبزیان را به‌عنوان فسیل‌های زنده جهان نیز می‌شناسند. اما امروزه عدم مدیریت اصولی ذخایر و عدم توجه جدی و کافی به حفظ ذخایر ماهیان خاویاری، موجب شده تا ماهیان خاویاری خزر به نقطه انقراض نزدیک شوند.

نتایج پژوهش‌های کارشناسان نشان می‌دهد، اگر شرایط کنونی صید غیرمجاز، از بین رفتن مکان طبیعی تکثیر طبیعی، آلودگی محیط رودخانه‌ها و دریا، کاهش تکثیر مصنوعی و کمبود مولدین، ادامه یابد، میزان صید ماهیان خاویاری بالغ و تولید خاویار در سال ۱۴۰۴ به حدود صفر خواهد رسید.

بر اساس آمارهای منتشر شده، ذخایر ماهیان خاویاری خزر ظرف ۲۰ سال گذشته نزدیک به ۹۹ درصد کاهش پیداکرده و تنها ۲ تن از ۳۵۰ تن «الماس خاویار جهان» باقی ‌مانده است.

دکتر سپیده عالمی که در زمینه صادرات خاویار فعالیت می‌کند درباره ماهیان خاویاری استان گلستان می‌گوید: «رودخانه‌ها، محل زادوولد و زایشگاه طبیعی ماهیان خاویاری هستند و این ماهیان برای تخم‌ریزی و احیای نسل به رودخانه‌های آب شیرین مهاجرت می‌کنند. این مهاجرت به این خاطر است که وقتی ماهیان به مرحله تخم‌ریزی می‌رسند، به غذای بیشتری احتیاج دارند. در مرحله تخم‌ریزی، دمای محیط و میزان شوری آب است بسیار تعیین‌کننده است. وقتی مهاجرت به سمت رودخانه‌های آب شیرین صورت می‌گیرد، ماهیان بیشتر در محل‌هایی از رودخانه که جریان آب تند است و سطح رودخانه سنگلاخی است، تخم‌ریزی می‌کنند. شواهد نشان می‌دهد تخم‌ریزی ماهیان خاویاری نسبت به سال‌های قبل به شکل چشمگیری کاهش پیداکرده و این مسئله موجب نگرانی جدی کنشگران محیط‌زیست شده است؛ چرا که به عقیده کارشناسان، زنگ خطر انقراض این نسل از ماهیان خاویاری دریای خزر، به صدا درآمده است.»

این کارشناس حوزه تکثیر و پرورش آبزیان در ادامه می‌گوید: «متأسفانه تکثیر طبیعی ماهیان خاویاری، با توجه به احداث سدها بر روی رودخانه‌ها و لایروبی نشدن رودها، به‌مرور زمان از بین رفته است. برای همین ۹۸ درصد احیای ماهیان خاویاری در دریای خزر، وابسته به تکثیر مصنوعی شده است. مهمترین معضل اما این است که صیادان غیرمجاز به شکل بی‌رویه، این ماهیان کوچک را قبل از اینکه به سن تخم‌ریزی برسند، از دریای خزر صید می‌کنند.»

سیدمصطفی عقیلی‌نژاد، مدیر امور ماهیان خاویاری استان گلستان، در گفتگو با ایسنا اظهار کرد که در حال حاضر میزان صید ماهیان خاویاری مولد برای بازسازی ذخایر در ایران، به‌شدت کاهش پیداکرده به‌طوری‌که سال گذشته میزان صید به کمتر از یک تن رسیده است.

عقیلی‌نژاد در ادامه با اشاره به روند رو به رشد انقراض ماهیان خاویاری در دریای خزر، گفت اگر وضعیت به همین روال پیش برود، در آینده‌ای نزدیک دیگر ماهی خاویاری را در دریای خزر نخواهیم داشت.  

«ناصر» ۳۲ ساله، صیاد اهل بندر ترکمن، می‌گوید: «صید ماهی‌های خاویاری علیرغم تصور مردم، به‌ندرت صورت می‌گیرد و صیادان غیرمجاز از تورهای ماهیگیری برای صید ماهی‌هایی چون کپور، کفال و ماهی سفید استفاده می‌کنند. همچنین، چون ماهیگیران وابسته به شرکت‌های تعاونی نیستند و به‌صورت غیرقانونی صید می‌کنند، هدف تیراندازی مأموران دریابانی دو کشور جمهوری ترکمنستان و ایران قرار می‌گیرند. این صیادها اگر کشته نشوند و فقط بازداشت هم شوند، علاوه بر از دست دادن چند ماهی صیدشده، قایق و دیگر وسایل آنها نیز مصادره می‌شود. با وجود این مشکلات، به خصوص خطر جانی و احتساب گرانی بنزین، بیشتر صیادها، صیادی را رها کرده و برای پیدا کردن شغل جدید، به شهرستان‌های بزرگ‌تری چون تهران و کرج مهاجرت کرده‌اند.»

این صیاد درباره مشکلات شغل خود افزود: «هر قایق صیادی در یک مرحله پره کشی در یک روز، صد لیتر بنزین مصرف می‌کند و با چهل لیتر فقط می‌تواند توری را برای صید در دریا پهن کند. ما صیادها، هنوز بیمه درست‌وحسابی نداریم و علیرغم سال‌ها وعده مسئولان، هنوز مشکل بیمه صیادی حل‌نشده است. این در حالی است که بسیاری از همکارانم طی سال‌ها فعالیت در دریا، به انواع بیماری‌های پوستی و قارچی گرفتار شده‌اند و به دلیل نداشتن بیمه مناسب حمایتی خانه‌نشین و بیکار شدند.» 

از عواملی که خطر انقراض ماهیان خاویاری را افزایش داده، می‌توان به تخریب زیستگاه‌های طبیعی ماهیان خاویاری اشاره کرد که شامل مواردی چون احداث سدهای غیرمهندسی، آلودگی‌های زیست‌محیطی، تخلیه پساب کارخانه‌جات و انباشت زباله در دریای خزر اشاره کرد.

سالانه بالغ ‌بر یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون متر مکعب فاضلاب، از رودخانه‌ها به دریای خزر سرایز می‌شود. به دنبال ورود این فاضلاب‌ها، اکسیژن آب کاهش می‌یابد. حاصل این اتفاق ناخوشایند، مرگ حتمی آبزیان است.

کنشگران محیط‌زیست، بارها نسبت به ورود فاضلاب ۴۰ شهر شمالی حاشیه خزر (شهرهای روسیه و شهرهای دیگر کشورهای حاشیه دریای خزر) و ۸۰ درصد زباله‌های سواحل و شیرابه‌های سمی و از همه مهم‌تر ۱۲۲ هزار و ۳۵۰ تن آلودگی نفتی که سالانه به دریای خزر سرازیر می‌شود، هشدار داده‌اند.

یکی از درگیری‌های دیگری که حفظ ذخایر ماهیان خاویاری خزر را تهدید می‌کند ورود مهاجری به نام «شانه‌دار» به دریای خزر است که زندگی ماهیان را تا مرز انقراض کشانده و ضربه مهلکی به حفظ ذخایرشان وارد کرده است. این موجود از کیلکا ماهیان تغذیه می‌کند. این در حالی است که کیلکا غذای ماهیان خاویاری و فوک خزری است.

شانه‌دار دریای خزر، جانور مهاجمی است که با برهم زدن تعادل چرخه زیستی دریایی در دریاچه خزر، علاوه بر کاهش شدید جمعیت ماهی کیلکا، حیات ماهیان خاویاری و فوک دریای خزر را نیز به خطر انداخته است.

این جانور ژله مانند و شفاف که به شانه‌دار مهاجم معروف شده، هر هفته بیش از ۶۰۰۰ تخم می‌گذارد که این تخم‌ها طی دو هفته به شانه‌دار بالغ تبدیل می‌شوند و آنها نیز به‌نوبه خود تولیدمثل می‌کنند.

در شرایط مناسب، این موجود می‌تواند روزانه دو تا سه هزار تخم بگذارد که از این تخم‌ها در مدت ۲۴ ساعت لارو خارج می‌شود. لاروها نیز پس از دو هفته، بالغ شده و به این دلیل که این موجود به‌ تنهایی نر و ماده است به‌راحتی شروع به تخم‌گذاری می‌کند. لاروها توانسته‌اند وسعت عظیمی از دریا را احاطه کنند.

به عقیده کارشناسان اکولوژی و بیولوژی، اگر دریای خزر همچنان شاهد گسترش شانه‌دارها باشد، در آینده این جانورها به ‌صورت یک تالاب درمی‌آیند و به دلیل نبود زئوپلانکتون‌ها موجب افزایش فیتوپلانکتون‌ها خواهد شد. افزایش این موجودات و جلبک‌ها مشکل بعدی است که به‌شدت می‌تواند دریای خزر را تهدید کند.

از زمان ورود این جانور، میزان زئوپلانکتون‌های جانوری، ۷۵ درصد کاهش‌یافته است. با این‌حال، کاهش شانه‌دار مهاجم در دریای خزر نیز نشانه خوبی نیست؛ زیرا کم شدن شانه‌دارها، نشان‌دهنده کاهش بسیار زیاد زئوپلانکتون‌ها است که غذای این‌گونه را تشکیل می‌دهد. این موضوع برای اکوسیستم دریای خزر، یک زنگ خطر است.

به‌طور کل باید گفت که کارشناسان شیلات، دلیل کاهش ماهیان خاویاری دریای خزر را صید بی‌رویه، قاچاق، آلودگی دریای خزر، آلوده‌شده رودخانه‌ها، احداث سد و پل در حریم رودخانه‌ها که محل تخم‌ریزی این ماهیان هستند، می‌دانند. با توجه به اینکه ماهیان خاویاری بعد از هفت الی هشت سالگی به سن تخم‌ریزی می‌رسند، دولت باید یک برنامه بلندمدت و مدون برای حفظ و نگهداری و احیای ماهیان خاویاری دریای خزر داشته باشد تا شاهد انقراض این نسل از آبزیان در دریای خزر نباشیم.