دستفروشی، گلفروشی، زباله‌گردی و فال‌گیری کودکان از جمله کارهایی است که امروز ساکنین کلان‌شهر تهران شاهد آن هستند، حتی در ساعات اولیه، مثل ۵ صبح در اتوبان‌هایی که امنیت جانی برای عابران نیز وجود ندارد. برخی ریشه پدیده کودکان کار را در جمعیت زیاد شهرها تصور می‌کنند، اما مشاهدات جامعه‌شناسی نشان می‌دهد که پدیده کودکان کار با فقر در کلان‌شهرها رابطه مستقیم و معناداری دارد. با افزایش فقر در ایران، آمار فقر نیز افزایش یافته است. به ویژه در دوران کرونا که کمر طبقه متوسط زیر بحران اقتصادی خم شده است و طبقات تهیدست زیر بار آن خرد شده‌اند. این کودکان از خانواده‌های کاملا تهیدست می‌آیند یا نان‌آور خانواده هستند یا به مشکلات مالی خانواده کمک می‌کنند. نتیجه آن که بچه‌هایی در جامعه رشد می‌کنند، کودکی نمی‌کنند و در معرض آسیب‌های روحی و اجتماعی قرار دارند. در کنار کودکان ایرانی، کودکانی که غیر ایرانی هستند از جمله کودکان افغان در معرض تبعیض دوگانه قرار دارند، گروهی هم به دلیل نداشتن شناسنامه از چرخه تحصیل بازمانده‌اند و هم به دلیل نداری خانواده‌ها مشغول کار در خیابان هستند. کودکانی که سازندگان آینده جامعه محسوب می‌شوند، بازمانده از تحصیل، در چرخه بزهکاری، گرفتار در باند قاچاقچیان به جمع‌آوری زباله که این روزها طلای کثیف نامیده می‌شود، مشغولند، اما سهم آنان از این تجارت پرسود بسیار اندک است. کودکان به دلیل نیروی کار ارزان به شدت مورد سودجویی کارفرمایان و سرمایه‌داران قرار دارند.

آمار غم‌انگیز کودکان کار در ایران و جهان

آخرین آمار رسمی کودکان کار، ۲۱۸ میلیون کودک بین ۵ تا ۷ساله در سطح جهان اعلام شده است. مبنای تعریف کودکان کار بنابر پیمان‌نامه حقوق کودک به فعالیتی گفته می‌شود که در رشد جسمی، روانی و بهزیستی کودک اختلال ایجاد کند و مانع فعالیت آموزشی و پرورشی کودک می‌گردد. از جمله آن که فرصت آموزش و مدرسه را از آن‌ها بگیرد و کودک مجبور به ترک تحصیل شود یا کودک را مجبور کند که مدرسه و کار سنگین را هم‌زمان تجربه کند. حدود ۹۰ درصد این کودکان در کشورهای توسعه‌نیافته زندگی می‌کنند و بیشتر آن‌ها پسر هستند. این بچه‌ها در خانه زندگی می‌کنند ولی در خیابان کار می‌کنند و نان‌آور خانه هستند. در ایران ۴۹۹ هزار کودک کار وجود دارد اما آمار غیر رسمی از چهار میلیون کودک کار در ایران سخن می‌راند. بیشترین میزان کودک کار در تهران است به ازای هر ۵۳۰ نفر یک کودک و در تبریز به ازای هر ۱۶ هزار نفر یک کودک کار و خیابان وجود دارد. ایران در سال ۱۳۷۳ با تصویب مجلس به پیمان جهانی حقوق کودک پیوست و کنوانسیون ممنوعیت بدترین اشکال کار کودکان را در سال ۱۳۸۰ پذیرفت.

دسته‌بندی کودکان کار

کودکان کار را نمی‌توان همه در یک گروه گنجانید، گروه اول کودکان فقیری هستند که بزهکار نیستند، شب‌ها به خانه برمی‌گردند و به مدرسه هم می‌روند. گروه دوم کسانی هستند که در آستانه بزهکاری قرار دارند و ارتباطشان با خانه، خانواده و مدرسه در حال گسست است. گروه سوم کودکانی هستند که به همراه خانواده خود عملا در خیابان زندگی می‌کنند. در ایران، هندوستان و آمریکا نمونه‌های آن را در خیابان به ویژه با گسترش کرونا می‌توان به راحتی مشاهده کرد، به ویژه در شهرهایی مثل تهران، لس‌آنجلس، سائوپولو و دیگر کلان‌شهرها. گروه چهارم کودکانی هستند که اساسا پیوندی با خانواده ندارند و به طور تمام وقت در خیابان‌ها پرسه می‌زنند. البته بر طبق تعریف سازمان ملل، کودک کار به فردی زیر ۱۸سال گفته می‌شود که خیابان هم خانه و هم محل زندگی او شده است.

قوانین ایران در مورد کودکان کار

در ایران کار کودکان زیر ۱۵ سال بر پایه ماده ۷۹ قانون کار جرم محسوب می‌شود و ممنوع است. اما طبق همین قانون کار نوجوانان بین ۱۵ تا ۱۸ سال می‌توانند با رعایت مقررات مواد ۸۰ تا ۸۴ به کار گرفته شوند. افزون بر آن طبق ماده ۱۸۸ قانون کار، کارگاه‌های خانوادگی یعنی به کار گماردن پسر و دختر برای کارفرمایانی نظیر پدر یا مادر حتی زیر ۱۵ سال منع قانونی ندارد و تنها اگر کارفرما بیگانه باشد منع قانونی دارد! براساس ماده ۱۹۱ کارگاه‌های زیر ده نفر از شمول برخی از مواد قانون کار معافند. هرچند این به معنای آن نیست که به کارگیری کودکان زیر ۱۵ سال برای کارگاه‌های زیر ده نفر مجاز است. عدم نظارت بر عملی شدن قوانین کار نیز از دیگر معضلات کار غیرقانونی کودکان است.

مسئولیت کودکان کار و هرج و مرج در سازماندهی

مسئولیت مستقیم کودکان کار با سازمان بهزیستی است که باید سرپرستی و آموزش این کودکان را به عهده بگیرد و آموزشگاه‌هایی برای آن‌ها ایجاد کنند. اما بیش از ۱۵ ارگان درگیر این پدیده هستند از جمله وزارت‌خانه‌های دولتی مثل وزارت بهداشت، ورزش و جوانان، آموزش و پرورش، علوم، قوه قضاییه، نیروی انتظامی، شهرداری، یا ارگان‌های شبه‌دولتی مثل کمیته امداد امام خمینی یا سازمانه‌های مردم نهاد از جمله جمعیت امام علی برای کنترل آسیب‌های اجتماعی به حوزه کودکان کار وارد شده‌اند. اما حتی به گفته احمد بیگدلی عضو کمیسیون مجلس «به دلیل موازی‌کاری آن‌ها در این حوزه به نتیجه قابل قبولی نرسیده‌ایم.» این ارگان‌ها به بهانه کمبود بودجه، امکانات و همین‌طور خلاء‌های قانونی حل این مشکل را به گردن هم می‌اندازند. با همه این دخالت‌گری‌ها مددکاران اجتماعی تاکید می‌کنند تا زمانی که فقر در جامعه سایه افکنده نمی‌توان معضل کودک کار را رفع کرد.