ساعت ۱۴:۳۰ به وقت محلی در تهران، محسن فخری زاده مهابادی، دانشمند هسته‌ای و از دست‌اندرکاران برنامه جنجالی هسته‌ای ایران در بلوار مصطفی خمینی آبسرد و نزدیک میدان خلیج فارس دماوند ترور شد. ترور این دانشمند هسته‌ای تنها یک روز پس از آزاد سازی سه عضو زندانی واحد ۴۰۰ سپاه قدس از زندان‌‌های تایلند و معاوضه آنها با کایلی مور گیلبرت صورت گرفت. بعد از ظهر روز چهارشنبه ۵ آذر ۱۳۹۹، مسعود مرادی، محمد خزایی و مسعود صداقت‌زاده، سه عضو زندانی سپاه قدس که به علت تلاش نا موفق برای ترور سفیر اسرائیل در تایلند در سال ۲۰۱۲ در زندان‌‌های این کشور به سر می‌‌بردند با رایزنی وزارت امور خارجه‌استرالیا از زندان در بانکوک آزاد شده و به ایران بازگشتند، امری که به طور قطع ناخشنودی دولت اسرائیل را به همراه داشته‌است و می‌تواند عاملی اصلی برای ترور این دانشمند هسته‌ای ایرانی باشد.

واکنش مقامات رژیم جمهوری اسلامی‌ به ترور این دانشمند هسته‌ای که به‌تازگی نامش از لیست افراد تحریم شده مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران از سوی شورای امنیت سازمان ملل خارج شده بود متفاوت است. رسانه‌‌های حکومتی در ابتدا ادعای رسانه‌‌های اسرائیلی و غربی مبنی بر دانشمند هسته‌ای بودن محسن فخری زاده مهابادی را تایید کردند. اما پس از ساعاتی محسن کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی‌ ایرن، دانشمند هسته‌ای بودن محسن فخری زاده را رد کرده و مدعی شد هیچ دانشمند هسته‌ای ایرانی ترور نشده‌است. در نهایت، در بیانیه سرلشکر محمد باقری، رئیس ستاد مشترک نیرو‌های مسلح ایران، گفته شد که محسن فخری زاده مهابادی، رییس سازمان پژوهش و نوآوری وزارت دفاع و پشتیبانی نیرو‌های مسلح بوده‌است. این گزارش به بررسی چگونگی ترور او و دلیل اصلی آن می‌‌پردازد. 

چگونگی ترور

بر اساس تصاویر و فیلم‌‌های منتشر شده و گزارش شاهدان، حداقل دو نفر در ترور محسن فخری زاده مهابادی دخیل بوده‌اند. نفر اول یک نیسان وانت را در مجاور خودروی او منفجر می‌کند و از این طریق خیابان را می‌بندد و نفر دوم که راکب یک موتور سیکلت بوده‌است، با استفاده از یک سلاح اتوماتیک (احتمالا مسلسل تهاجمی) به سمت خودروی او تیراندازی می‌کند. بر اساس تصاویر موجود حداقل چهار گلوله به شیشه جلوی خودرو و سمت راننده شلیک شده‌است. گلوله‌‌هایی که به نظر می‌رسد برای کشتن یا مجروح کردن راننده محسن فخری زاده مهابادی شلیک شده‌اند.

متعاقبا راننده او که محافظش هم محسوب می‌شد درخواست کمک می‌کند و پس از دقایقی یک فروند هلیکوپتر بل ۲۱۲ هواناجا (هواپیمایی نیروی انتظامی‌) به محل سانحه اعزام می‌شود و اوررا به همراه محسن فخری زاده مهابادی که به‌شدت مصدوم شده بود به بیمارستان منتقل می‌کند. فخری زاده در مسیر انتقال به بیمارستان به علت خون‌ریزی شدید ناشی از اصابت گلوله به سر کشته می‌شود، اما محافظش زنده ماند و در حال حاضر تحت عمل جراحی است. بر اساس ادعای مقامات جمهوری اسلامی‌، حال این محافظ خوب است و از  ترور جان سالم به در برده‌است.

فیلم‌های منتشر شده از سوی شهروندان در فضای مجازی نشان دهنده تیراندازی ثانیه‌‌هایی پس از ترور محسن فخری زاده است. بر اساس این فیلم‌ها، بر خلاف گزارش‌های اولیه مبنی بر استفاده از مسلسل تهاجمی برای ترور این دانشمند یا پژوهشگر نظامی‌ ایرانی، صدای شلیک گلوله از سلاح غیر اتوماتیک به گوش می‌رسد. مشخص نیست این سلاح متعلق به محافظ فخری زاده بوده‌است یا مهاجمان از سلاح کمری برای ترور او استفاده کرده‌اند. بر اساس ادعای رسانه‌‌های حکومتی، محافظان سه یا چهار نفر بوده و همگی به دست نیرو‌های امنیتی به قنل رسیده‌اند. اما گزارشی در اثبات این ادعا وجود ندارد.

دلیل ترور پژوهشگر نظامی‌ و هسته‌ای ایرانی چه می‌تواند باشد؟

بعد از ظهر روز چهارشنبه ۵ آذرماه، رسانه‌‌های حکومتی خبر از آزادی سه تاجر ایرانی محبوس در زندان‌های تایلند و مبادله آنها با دکتر کایلی مور گیلبرت پژوهشگر دانشگاه ملبورن که از سال ۱۳۹۷ به اتهام جاسوسی برای اسرائیل در زندان به سر می‌برد دادند. فیلم منتشر شده از لحظه ورود سه ایرانی آزاد شده نشان دهنده قطع عضو بودن یکی از آنها از ناحیه ران پای راست و زانوی پای چپ بود که به‌روشنی مشخص کرد فرد مورد نظر کسی جز سعید مرادی، یکی از سه عضو سپاه قدس که از سال ۱۳۹۱ در تایلند زندانی بودند نمی‌تواند باشد.

در نهایت دولت تایلند اعلام کرد که افراد آزاد شده سعید مرادی ۳۸ ساله، محمد خزایی ۵۲ ساله و مسعود صداقت زاده ۴۰ ساله ‌اند که به علت تلاش برای ترور سفیر اسرائیل در تایلند از سوی دادگاه در این کشور در روز پنجشنبه ۳۱ مرداد ۱۳۹۲ به زندان محکوم شده بودند.  سعید مرادی که در آن زمان ۲۹ سال داشت به سمت نیرو‌های پلیس نارنجکی پرتاب کرد که به درخت برخورد کرد و به زیر پای او افتاد و منفجر شد.  پیش از آن، او راننده یک تاکسی و سرنشیانش را با بمب دست ساز دیگر زخمی‌ کرده بود و به همین دلیل به حبس ابد محکوم شده بود در حالی که محمد خزایی و مسعود صداقت زاده در حال گذراندن ۱۵ سال زندان خود بودند.

سعید مرادی و محمد خزایی، دو عضو واحد ۴۰۰ سپاه قدس حین تلاش برای فرار از مخفیگاهشان پس از انفجار مواد منفجره در حین ساخت بمب دست‌ساز در شهر بانکوک و در روز ولنتاین، یعنی ۱۴ فوریه ۲۰۱۲ مصادف با ۲۵ بهمن ۱۳۹۰ دستگیر شدند. اما نفر سوم یعنی مسعود صداقت زاده از سوی پلیس مالزی و حین فرار در فرودگاه کوآلالامپور بازداشت شد. بعدا در تاریخ ۶ تیر ۱۳۹۱، دادگاهی در مالزی حکم استرداد مسعود صداقت زاده را به تایلند برای محاکمه به اتهام شرکت در عملیات بمب‌گذاری برای ترور دیپلمات‌های اسرائیلی صادر کرد . لیلا روحانی، جواد نیکفرد و علی اکبر نوروزی شایا، سه نفر دیگر از اعضای واحد ۴۰۰ سپاه قدس بودند که پس از انفجار در مخفی گاهشان در بانکوک موفق به فرار شدند و تا به امروز پلیس تایلند موفق با دستگیری شان نشده‌است.

انگیزه تلاش سپاه قدس برای ترور دیپلمات‌های اسرائیلی در تایلند چه بود؟

در بهمن ماه سال ۱۳۹۰، واحد ۴۰۰ سپاه قدس که وظیفه انجام عملیات‌ به اصطلاح تخریبی (تروریستی) در کشور‌های اروپایی و آسیایی را بر عهده دارد مامور شد تا در پاسخ به ترور گروهی از دانشمندان هسته‌ای ایران از سوی ماموران سرویس اطلاعاتی اسرائیل (موساد) دست به ترور دیپلمات‌های اسرائیلی در گرجستان، هند و تایلند بزند.

پیشتر موساد با استفاده از اعضای سازمان مجاهدین خلق در فاصله ۲۵ دی ۱۳۸۵ تا ۲۱ دی ۱۳۹۰ پنج دانشمند و کارمند سازمان انرژی اتمی‌ ایران را ترور کرد تا از این طریق به برنامه هسته‌ای جنجالی جمهوری اسلامی‌ آسیب برساند. ترور مصطفی احمدی روشن با استفاده از بمب مغناطیسی چسبانده شده به خودروی او در تاریخ ۲۱ دی ۱۳۹۰ در محل خیابان گل نبی، در نزدیکی میدان کتابیِ تهران منجر شد تا مقامات جمهوری اسلامی‌ در نهایت تصمیم به تلافی این حملات با استفاده از ترور دیپلمات‌های اسرائیلی بگیرند.

نخستین حملات بر علیه دیپلمات‌های اسرائیلی در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۳۹۰ در دهلی نو صورت گرفت. در جریان حمله نخست، دو عضو سپاه قدس سوار بر موتور سیکلت یک بمب مغناطیسی را به خودروی همسر وابسته نظامی‌ اسرائیل در حالی که به سمت یک مدرسه برای سوار کردن فرزندانش در حرکت بود چسباندند. این بمب همسر وابسته نظامی‌، راننده او و همچنین دو نفر از مردم عادی را در نزدیکی خودرو زخمی‌ کرد.

در جریان حمله دوم که در همان روز رخ داد، یک بمب مغناطیسی به زیر یک خودروی سفارت اسرائیل در تفلیس که در فاصله ۲۰۰ متری از سفارتخانه پارک بود متصل شد. اما راننده خودرو پس از چند دقیقه رانندگی متوجه صدای ناشی از بمب شد و پس از توقف آن را کشف کرد و پیش از آن که منفجر شود پلیس گرجستان را مطلع کرد. بعد از ظهر همان روز، نخست وزیر اسرائیل، بنیامین نتانیاهو در یک بیانیه رسمی‌ ایران را عامل حمله به دیپلمات‌هایش در هند و گرجستان معرفی کرد. 

پس از آن نیز در روز ۱۳ دی ۱۳۹۸، ساعاتی پس از کشته شدن قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس در یک حمله پهپادی در مجاورت فرودگاه بین المللی بغداد، دونالد ترامپ، رئیس جمهور ایالات متحده، قاسم سلیمانی را به عنوان مسئول حملات تروریستی به دیپلمات‌های اسرائیلی در هند و گرجستان معرفی کرد. 

گروگان‌گیری اطلاعات سپاه برای آزادسازی اعضای زندانی سپاه قدس

کایلی مور گیلبرت، پژوهشگر و استاد پژوهش‌‌‌های اسلامی‌ دانشگاه ملبورن استرالیا در شهریور ۱۳۹۷ برای شرکت در هفتمین کنفرانس بین المللی شیعه‌شناسی در قم از سوی دانشگاه الزهرا به ایران دعوت شده بود. او حین خروج از ایران در فرودگاه بین المللی امام خمینی تهران از سوی سازمان اطلاعات سپاه پاسداران بازداشت شد و پس از مدتی به اتهام جاسوسی برای اسرائیل حکم ده سال زندان او از سوی دادگاه انقلاب اسلامی‌ صادر شد.

مشخص نیست که بازداشت کایلی مور گیلبرت در ابتدا به دلیل تلاش جمهوری اسلامی‌ برای مبادله او با اعضای زندانی سپاه قدس در تایلند صورت گرفته باشد. بنا بر اظهارات کیلبرت، سپاه قدس در ابتدا به او پیشنهاد همکاری و جاسوسی می‌دهد (احتمالا از دولت بحرین به دلیل سفر‌هایش به منامه) که او این امر را نپذیرفته بود. این مسئله بنابر ادعای گیلبرت منجر به بازداشت او می‌شود و در نهایت به صدور حکم زندان به اتهام جاسوسی برای اسرائیل می‌شود. سرانجام با رایزنی‌‌های بین وزارت خارج ایران و استرالیا، کایلی مور گیلبرت به شرط آزادی سه عضو زندانی سپاه قدس در تایلند روز چهارشنبه ۵ آذرماه آزاد می‌شود.

به نظر می‌رسد که آزادی گیلبرت و معاوضه وی با سه عضو زندانی سپاه قدس در تایلند با هماهنگی دولت اسرائیل صورت نگرفته‌است و این امر در نهایت منجر به تصمیم برای ترور محسن فخری زاده مهابادی در بعد از ظهر جمعه شد. این امر می‌تواند هشداری باشد از سوی دولت اسرائیل به رژیم جمهوری اسلامی‌ تا با گروگان‌گیری شهروندان کشور‌های خارجی برای آزادسازی اعضای گروه‌های امنیتی و تروریستی وابسته به خود از زندان کشور‌های اروپایی و آسیایی استفاده نکند.

مشخص نیست که با ترور این دانشمند هسته‌ای، جمهوری اسلامی‌ به سیاست گروگان‌گیری شهروندان خارجی برای معاوضه آنها با اعضای زندانی وزارت اطلاعات و اطلاعات سپاه در کشور‌های اروپایی و آسیایی ادامه خواهد داد یا نه. احمدرضا جلالی، پزشک و پژوهشگر ایرانی-سوئدی، یکی از این شهروندان خارجی است که جمهوری اسلامی‌ از چهار روز گذشته در تلاش است تا با تهدید به اعدام او، دولت سوئد را مجبور کند تا او را با حمید نوری، دادیار پیشین قوه قضاییه که به اتهام عضویت در هیات مرگ و اعدام کننده زندانیان سیاسی ایرانی در دهه ۱۳۶۰ شمسی که در سوئد در بازداشت به سر می‌برد معاوضه کند.