در سال‌های اخیر، الگوی روابط جنسی و تشکیل خانواده در ایران به کلی تغییر کرده است. بنا بر اعلام منابع رسمی، آمار ازدواج سفید در ایران رو به افزایش است؛ در حالی که بخش بزرگی از جامعه ایرانی همچنان سنتی‌ می‌اندیشند و به ازدواج رسمی اعتقاد دارند. از سوی دیگر، گفته می‌شود که در سال‌های گذشته، بسیاری از زوج‌ها با وجود زندگی در یک خانه، زندگی جنسی مستقلی را تجربه می‌کنند؛ یعنی طلاق عاطفی گرفته‌اند.

به طور کلی تمایل به ازدواج بر اساس آمار در ایران بسیار کاهش یافته است. به گفته یک مقام مسئول در وزارت ورزش و جوانان، بر اساس پایش‌ها و بررسی‌های اخیر، ۳۷ درصد جوانان در ایران حتی در صورت رفع تمامی مشکلات اقتصادی باز هم به ازدواج تمایلی ندارند.

وضعیت ازدواج سفید در ایران

بنا بر پژوهش‌های جامعه‌شناسان، در مراکز استان‌ها و شهرهای بزرگ ایران تمایل به ازدواج سفید بیشتر است. به گفته سعید پیوندی، جامعه‌شناس، در شهر تهران با فاصله زیاد از سایر شهرهای ایران، بیشترین آمار تمایل به ازدواج سفید مشاهده شده است.

حکومت اسلامی در ایران البته ازدواج سفید را انکار می‌کند و به رسمیت نمی‌شناسد. در آذرماه سال ۱۳۹۳، محمد محمدی گلپایگانی، رئیس دفترعلی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، با انتقاد از افزایش ازدواج سفید (رابطه مشترک بدون ازدواج)، با نامشروع دانستن فرزندآوری حاصل از این ازدواج‌ها گفت: «شرم‌آور است که یک زن و مرد یا دختر و پسر، بدون عقد و ازدواج با هم زندگی کنند.»

کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر تهران، در همان سال در خصوص «تشکیل زندگی‌های مجردی در شمال شهر تهران» هشدار داده بود. در تابستان همان سال، دولت با کمک استانداری‌ها طرح «اعتلای خانواده پایدار» را برای مقابله با ازدواج سفید در دستور کار خود قرار داد بود.

همه این‌ها در حالی است که ازدواج سفید نه در ایران که در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا، به عنوان یکی از شناخته شده‌ترین انواع زندگی مشترک، مورد پذیرش ‌است.

رهبر ایران در اسفند سال ۹۷، در سخنرانی برای مداحان، ازدواج سفید را «سیاه‌ترین» ازدواج دانست. علی خامنه‌ای گفت: «دشمن بشریت، یعنی جریان سرمایه‌داری بین‌المللی و صهیونیسم، تقریبا از حدود ۱۰۰ سال پیش تصمیم گرفتند که خانواده را با ازدواج سفید از بین ببرند.»

سازمان ثبت‌احوال ایران یکی از عمده‌ترین دلایل کاهش ازدواج طی سال‌های گذشته را سنت‌های عرفی دست‌وپاگیر می‌داند اما مشکلات اقتصادی و تغییر نگرش از ازدواج سنتی به سبک جدید، می‌تواند از دلایل اصلی کاهش تمایل به ازدواج در ایران باشد.

سعید پیوندی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه لورن فرانسه که در خصوص ازدواج سفید در ایران پژوهش‌های گسترده‌ای انجام داده است، به ایندیپندنت فارسی می‌گوید: «اگر از دیدگاه حکومت به ازدواج سفید در ایران نگاه شود، همان‌طور که خودشان هم اذعان دارند، این نوع زندگی مشترک چون با نظام ارزشی و هنجارهای رسمی و اصول دینی همخوانی ندارد، یک معضل است و نوعی زیر سؤال بردن نظام حکومتی ایران هم به شمار می‌رود. چون این حکومت خودش را اسلامی می‌داند و در اسلام، خانواده یک نظام شبه‌مقدس است و همه‌جا در گفتمان رسمی، به اهمیت خانواده اشاره می‌شود و زیرپا گذاشتن شکل سنتی خانواده به‌نوعی بعد سیاسی هم پیدا می‌کند. در حالی که از بعد جامعه‌شناسی، ازدواج سفید یک تغییر رفتار در جامعه است که در سایر کشورهای دنیا هم اتفاق افتاده است.»

به گفته این استاد دانشگاه، ازدواج سفید بعد از جنگ جهانی دوم به یک سبک زندگی تبدیل شده و با توجه به استقبال از آن در دنیا، در واقع نوعی نیاز فرهنگی-ذهنیتی افراد در جامعه است که از قالب‌های سنتی بیرون ‌آمده‌اند و مایل‌اند اشکال جدیدی از همزیستی را تجربه کنند.

اما مسئله این‌جاست که جامعه ایران از لحاظ فرهنگی، تا چه اندازه برای پذیرش ازدواج سفید به‌عنوان سبک زندگی، آمادگی دارد. به گفته این جامعه‌شناس، زیرساخت‌های پذیرش این نوع ازدواج در ایران مهیا نیست و در واقع، افزایش آن به ‌نوعی مبارزه آشکار با قوانین عرفی جامعه سنتی، همزمان با قوانین حکومت اسلامی است و از آنجا که هم قوانین رسمی و هم هنجارهای جامعه، بر خلاف این سبک زندگی‌اند، کسانی که آن را به عنوان روش زندگی انتخاب می‌کنند، همواره در معرض انگ بی‌عفتی و ولنگاری و مجازات‌اند.

ازدواج سفید در ایران؛ کجروی مثبت

بر اساس بررسی‌های تیم پژوهشی دکتر پیوندی در ایران، ازدواج سفید در شهرهای بزرگ بیشتر از شهرهای کوچک رواج دارد. تهران، شهرهای شمال ایران، اصفهان و شیراز بیش از سایر نقاط ایران با پدیده ازدواج سفید مواجه‌اند.

پدیده ازدواج سفید، حتی در شهرهای مذهبی ایران مثل مشهد نیز دیده می‌شود. جامعه‌شناسان این روند را نوعی «کجروی مثبت» می‌دانند که می‌تواند در تغییر سنت‌ها به نفع زندگی مشترک، نقش مهمی بازی کند.

انگیزه افراد از ازدواج سفید نیز بسیار حائز اهمیت است. جامعه‌شناسان بر اساس بررسی‌های انجام شده در این حوزه معتقدند این روش ازدواج نیاز بخشی از جامعه است که بیشتر در شهرهای بزرگ زندگی می‌کنند و تحصیلکرده‌اند؛ برای مثال، دخترانی که استقلال مالی دارند و نمی‌خواهند به ازدواج سنتی با قید‌و‌بندهای خشک آن تن دهند.

در ایران، برخی «صیغه» را هم نوعی از ازدواج سفید می‌دانند، در حالی که سعید پیوندی، جامعه‌شناس، با رد این مسئله می‌گوید کسانی که ازدواج سفید می‌کنند صیغه را مشمئزکننده می‌دانند. از نظر آنان، صیغه نوعی اجبار به تن‌فروشی با کمک قوانین مذهبی است اما همزمان، برخی از همین افرادی که این نوع زندگی را انتخاب می‌کنند، از صیغه به‌ عنوان آخرین سلاح در مقابل فشار حکومت اسلامی و ممنوعیت قانونی یاد می‌کنند. این در حالی است که صیغه رابطه زن و مرد را بر اساس سود اقتصادی و جنسی تعریف می‌کند؛ در حالی که پایه ازدواج سفید، عشق و علاقه است.

در ایران، دو عامل «طلاق» و «نوعی مقاومت در مقابل حاکمیت»  تمایل به ازدواج سفید را به نسبت سایر جوامع بیشتر کرده است.

ازدواج سفید در جهان

آنچه در ایران به‌عنوان ازدواج سفید رایج است، در سایر کشورهای دنیا با تعاریف متفاوت ولی کارکردهای یکسان شناخته می‌شود. فرانسه از جمله کشورهایی است که درصد ازدواج در آن پایین است و به دلیل تمایل گروه‌ زیادی از افراد برای ازدواج نکردن، دولت این کشور در سال ۱۹۹۹ یک پیمان همبستگی مدنی با عنوان Pacte Civil de Solidarité را تعریف کرد. این پیمان معمولا با نام پیمان «پکس» (PACS) شناخته می‌شود. پکس قرارداد مدنی بین دو بزرگسال برای زندگی مشترک است، نوعی زندگی مشترک که برای طرفین حقوق و مسئولیت‌هایی به همراه دارد، اما میزان آن از ازدواج کمتر است.

این رویه جدید برای ثبت ازدواج، در ۱۰ سال اول به شدت مورد استقبال قرار گرفت و روند صعودی داشت. در سال ۲۰۱۰، بیش از ۲۰۰ هزار قرارداد پکس بین افراد جامعه فرانسوی منعقد شد ولی در برهه‌ای، تمایل افراد به این نوع تشکیل خانواده در فرانسه افت کرد تا در سال ۲۰۱۸، با نزدیک به ۲۱۰ هزار پیمان پکس، دوباره اوج گرفت.

در بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکا و کانادا، نوعی از زندگی مشترک به‌عنوان Common law تعریف شده است که بسیار با مدل فرانسوی پکس همخوانی دارد. در این مدل که آن را می‌توان «زندگی مشارکتی» معنی کرد، زن و شوهر حداقل یک سال در رابطه زناشویی با هم زندگی کرده‌‌اند. به لحاظ مسائل حقوقی و قانونی این زوجین باید بتوانند شواهدی را برای حمایت از زندگی مشترکشان در یک رابطه زناشویی به دولت ارائه دهند.

به گزارش اداره آمار کانادا، سال ۲۰۱۷ در کانادا، از ۱۹.۹ میلیون نفر شهروند ۲۵ تا ۶۴ ساله این کشور، ۵۶ درصد ازدواج ثبت‌شده دارند و ۱۵ درصد به‌صورت «همباش عرفی» و قانونی با هم زندگی می‌کنند.

ازنظر قانونی، در کشور کانادا کسانی که با عنوان آنچه در ایران ازدواج سفید نامیده می‌شود با یکدیگر زندگی می‌کنند، از همه قوانین ازدواج‌های رسمی برخوردارند. بنا بر اعلام اداره آمار کانادا، در سال‌های اخیر تمایل به زندگی مشترک بدون ثبت ازدواج افزایش چشمگیری داشته است.

درخواست برای زندگی مشترک به‌صورت «همباش عرفی» یا همان ازدواج سفید در سال ۲۰۱۶ سه برابر سال ۱۹۸۱ گزارش شده است. بیشتر شهروندان این کشور سال‌ها قبل از ثبت رسمی ازدواج به‌صورت غیررسمی با هم زندگی می‌کنند. برخلاف کشور کانادا، این نوع از ازدواج فقط در هفت ایالت آمریکا مورد پذیرش است.

کوتاه شدن مدت زندگی‌های مشترک رسمی در ایران

بررسی آمار در بازه زمانی ۱۰ سال گذشته، از رشد طلاق و کوتاهی مدت زندگی مشترک در ایران حکایت دارد. بنا بر گزارش‌های رسمی سازمان ثبت‌احوال، در سال ۹۰ بیشترین میزان طلاق بین کسانی اتفاق افتاده است که میانگین طول زندگی مشترکشان پنج سال یا کمتر بوده است.

آمارها در فاصله سال‌های ۹۱ تا سال ۹۵ نشان می‌دهند که بر اساس تعداد طلاق‌های ثبت‌شده در مدت ازدواج، بیشترین میزان طلاق در به زوج‌هایی بوده که طول زندگی مشترکشان کمتر از یک سال است.

بدون در نظر گرفتن شرایط اقتصادی و فشارهای اجتماعی در ایران، به نظر می‌رسد که در سال‌های اخیر جوانان در این کشور، به‌ واسطه تغییر سبک زندگی، فشار سنت‌های دست‌وپاگیر عرفی و مشکلات اقتصادی، ازدواج‌های غیررسمی را ترجیح می‌دهند.