پس از انقلاب، برنامه‌های پنج‌ساله توسعه با هدف توسعه همه‌جانبه تدوین و اجرا شدند. مشکل عمده این برنامه‌ها نبودِ توجه کافی به پتانسیل‌های موجود در سطح کشور بود؛ چنان‌که در برخی موارد، پتاسیل موجود در کشور با هدف مشخص‌شده در برنامه توسعه هم‌خوانی زیادی نداشتند. توسعه زیرساختار تولید و انتقال برق نیز در همه برنامه‌ها مورد توجه دولت‌ها قرار گرفت، هرچند در اکثر موارد دستیابی به اهداف مد‌نظر میسر نشد.

وضعیت فعلی تولید برق در ایران

آمار گوناگونی در مورد ظرفیت نیروگاهی در ایران ارائه می‌شود. گزارش‌های رسمی وزارت نیرو و همچنین سخنان دولتمردان از وجود ظرفیت بالای ۸۵ هزار مگاواتی تولید برق کشور خبر می‌دهند اما در عمل، تولید برق کشور در هفته‌های گذشته  به‌سختی به ۵۶ هزار مگاوات رسید. در عین حال، این روزها به‌دلیل افزایش تقاضای ناشی از گرمای بی‌سابقه هوا، ایران با حدود ۱۱۰۰۰ مگاوات کسری در تامین برق معادل حدود یک‌ششم کل ظرفیت نیروگاهی فعال مواجه شده است. می‌توان گفت دلیل اصلی اختلاف در آمار مربوط به ظرفیت نیروگاهی لحاظ کردن نیروگاه‌های خارج از رده است.

آمار سال‌های گذشته وزارت نیرو نشان می‌دهد ۳۵ درصد ظرفیت نیروگاهی ایران قبل از سال ۱۳۸۰ راه‌اندازی شده است و بسیاری از نیروگاه‌های قدیمی‌تر کشور عملا از رده خارج شده‌اند. افزایش گرمای هوا نه تنها باعث افزایش مصرف برق شده بلکه با افزایش دما، بازده نیروگاه‌های حرارتی و گازی تا حد زیادی کاهش یافته است. چون علاوه بر کاهش میزان خالص انرژی تولیدی، بخش بزرگی از انرژی الکتریکی مجددا در سیستم‌های خنک‌سازی نیروگاه مصرف می‌شود، بنابراین نیروگاه‌ها با مقادیری کمتر از ظرفیت اسمی خود امکان تولید دارند.

یکی از مشکلات عمده صنعت برق ایران، پایین بودن راندمان نیروگاهی است. در فروردین امسال، اعلام شد که برای نخستین بار در صنعت برق، بازده نیروگاه‌های حرارتی ایران به ۳۹ درصد رسیده است. دو سال پیش، بنا بر اعلام وزارت نیرو، راندمان نیروگاه‌های حرارتی ایران ۳۶.۵ بود. باید توجه داشت  که این رقم کمتر از نصف راندمان نیروگاه‌های پیشرفته حرارتی در جهان است. بدین ترتیب، نیمی از سوخت مصرفی این نیروگاه‌ها عملا به هدر می‌رود.

با همه تلاشی که صورت گرفته است، هنوز هم راندمان نیروگاه‌های حرارتی در ایران کمتر از استاندارد جهانی است. به گفته محسن طرزطلب، مدیرعامل شرکت مادر تخصصی تولید نیروی برق، افزایش بهره‌‌وری واحدهای نیروگاهی، کاهش میزان سوخت مصرفی و استفاده بهینه از سوخت تخصیص‌یافته به نیروگاه‌های حرارتی کشور از مهم‌ترین مزایای افزایش بازده نیروگاه‌های حرارتی است.

کود بخش‌های مختلف باعث شده است امکان واقعی شدن قیمت برق به‌عنوان کالایی حیاتی، نه در صنعت و کشاورزی و نه در مصارف خانگی ممکن نباشد. در این بین، در سال ۲۰۱۹ براساس آمار آژانس جهانی انرژی، ایران ۵۳ میلیارد دلار در بخش مصرف برق یارانه پرداخته که بالاترین رقم میان همه کشورهای دنیاست.

برنامه ششم توسعه

بر اساس برنامه ششم توسعه (۱۴۰۰-۱۳۹۶)، باید ۲۵ هزار مگاوات به ظرفیت نیروگاه‌های کشور افزوده شود که سالانه ۳۷۰۰ مگاوات و در مجموع، ۱۸ هزار و ۵۰۰ مگاوات از این رقم مربوط به نیروگاه‌های حرارتی است. طبق برنامه پنج‌ساله برنامه ششم توسعه، دولت باید سهم نیروگاه‌های تجدیدپذیر و پاک را تا پایان اجرای این برنامه به حداقل پنج درصد برساند؛ اما به گفته سخنگوی سازمان ساتبا (سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق)، این سهم اکنون به یک درصد رسیده که نسبت به سال‌هایی که آغاز برنامه گذشته، با عقب‌ماندگی روبه‌روست.

مشکلات متعدد باعث شد تا اهداف دولت در بخش انرژی‌های تجدید‌پذیر محقق نشود. در کنار مسئله تحریم و امکان ناپذیری جذب شرکت‌های خارجی، نوسان‌های قیمت ارز در این سال‌ها و جذاب نبودن فعالیت در بخش انرژی‌های تجدید‌پذیر و ناعادلانه بودن قیمت برق باعث شد از پتانسیل زیاد بخش انرژی‌های تجدید‌پذیر استفاده نشود. در این بین، باید به استخراج رمز ارز و تاثیر آن در قطعی مداوم برق در هفته‌های اخیر نیز اشاره کرد. استخراج رمز ارز بار اضافی بر شبکه برق وارد کرده است. صادرات برق به عراق نیز در قطعی برق دخیل بوده است.

نقش اندک انرژی هسته‌ای در تولید برق

به‌رغم صرف هزینه بسیار، نیروگاه اتمی بوشهر نتوانسته است نقش زیادی در تامین برق مورد نیاز  و امنیت انرژی ایران ایفا کند. در حال حاضر، واحد اول این نیروگاه با ظرفیت هزار مگاوات مشغول فعالیت است که در هفته‌های گذشته، به‌دلیل مشکل تامین سوخت و مشکل انتقال پول مورد نیاز روسیه، این نیروگاه از مدار خارج شده بود.

سند ملی راهبرد انرژی كشور

در دو ماه آینده، دولت رئیسی به‌طور رسمی شروع به کار خواهد کرد و طبیعی است که دولت جدید سیاست انرژی را همسو با سند ملی راهبری انرژی کشور تدوین کند. سند ملی راهبرد انرژی كشور مصوب ۲۸/۴/۱۳۹۶ هيات وزيران، مقدمه «سند ملی راهبرد انرژی كشور» و سندی جامع و همه‌سويه برای مديريت بخش انرژی كشور تا افق سال ۱۴۲۰ است.

راهبردهای بخش برق در سند ملی راهبردی انرژی کشور عبارت‌اند از ۱) بهبود و ارتقای بازار برق و عملكرد آن در تامين مطمئن برق برای تضمين روند توسعه پايدار كشور؛ ۲) ارتقای سطح امنيت و پايايی در شبكه سراسری برق؛ ۳) حداكثر بهره‌گيری از منابع انرژی اوليه و تامين و صادرات برق به كشورهای منطقه با رعايت ملاحظات اقتصاد انرژی و ديپلماسی انرژی؛ ۴) كاهش تلفات توزيع برق تا سطح متوسط كشورهای توسعه‌يافته؛ ۵) افزايش سهم انرژی‌های تجديد‌پذير و پاک در ظرفيت توليد برق كشور؛ ۶) ارتقای بهره‌وری (راندمان) نيروگاه‌های حرارتی كشور در سطح متوسط كشورهای توسعه‌يافته؛ ۷) افزايش بهره‌وری در زنجيره صنعت برق كشور از طريق توسعه و توانمند‌سازی سرمايه انسانی، توسعه فناوری، توسعه نظام‌های مديريتی و كاربری تجهيزات روزآمد جهانی.

در هفته جاری، ابراهیم رئیسی با رضا اردکانیان، وزیر نیرو، دیدار کرد و در مورد قطعی برق و تاثیر آن بر زندگی روزمره مردم ابراز نگرانی کرد. اهداف ذکر‌شده در سند ملی انرژی در بخش برق بدون سرمایه‌گذاری کلان امکان‌پذیر نخواهد بود. باید در نظر  داشت با توجه به الگوی مصرف برق در ایران، کشور سالانه نیازمند افزایش ظرفیت تولید ۵۰۰۰ مگاواتی  برق است. در سال‌های اخیر،  میانگین تعداد مشترکان خانگی نیز افزایش یافته است؛ برای مثال در سال ۱۳۹۸، حدود ۷۱۴ هزار مشترک خانگی جدید و در سال گذشته، ۷۵۴ هزار مشترک خانگی جدید به متقاضیان برق در کشور اضافه شد.

بررسی کارشناسان انرژی نشان می‌دهد با توجه به فرسودگی نیروگاه‌ها و میزان اتلاف انرژی در شبکه انتقال برق، وزرات نیرو برای نوسازی شبکه باید سالانه  ۲ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کند. با توجه به این‌که در سال‌های گذشته در چارجوب برنامه ششم، سالانه ۵۰۰۰ مگاوات ظرفیت نیروگاهی جدید احداث نشده است، باید در سال جاری حداقل  ۱۵ هزار مگاوات به ظرفیت شبکه افزوده شود؛ در غیر این صورت، قطعی برق در سال‌های آینده تداوم خواهد یافت.

با توجه به وضعیت اقتصادی ایران، امکان این میزان سرمایه‌گذاری در صنعت برق دور از ذهن به نظر می‌رسد. توافق احتمالی ایران و آمریکا می‌تواند شرایط جذب سرمایه خارجی را در میان‌مدت فراهم کند، هرچند توافق احتمالی با چالش‌های خاص خود روبه‌روست.

بروز بحران در بخش برق با توجه به مشکلات بسیار و میزان بالای مصرف داخلی قطعی به نظر می‌رسد. دولت رئیسی کار آسانی در بخش تامین برق مورد نیاز، به‌ویژه در ماه‌های سرد سال نخواهد داشت، چرا که با افزایش مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی نیروگاه‌ها مجبور به استفاده از مازوت خواهند بود که این امر به آلودگی هوا منجر خواهد شد. تغییر الگوی  مصرف، بهسازی شبکه انتقال نیرو، افزایش راندمان نیروگاهی و افزایش ظرفیت تولید برق، ممنوعیت استخراج رمز ارز در کوتاه‌مدت مواردی نیستند که دولت رئیسی بتواند بدون در نظر گرفتن سیاست‌های داخلی، خارجی و اقتصادی ایران، آن‌ها را حل‌و‌فصل کند.