در سال‌های اخیر، روابط جمهوری اسلامی ایران با کشورهای عرب همسایه فرازونشیب زیادی داشته است. به‌جز قطر و عمان که در بیشتر موارد با جمهوری اسلامی ایران روابط مطلوبی داشتند، روابط با امارات و عربستان و بحرین همواره پرتنش بوده است. افزایش روابط با همسایگان اولویت اول سیاست خارجی بیشتر دولت‌های پس از انقلاب بود اما این سیاست در مرحله عملیاتی شدن با چالش‌های فراوانی مواجه بوده است.

در ماه‌های اخیر، امارات برای کاهش تنش در روابط با ترکیه اقدام کرد و ولیعهد این کشور با سفر به ترکیه پس از ۱۰ سال، فصل نوینی در روابط ترکیه و امارات را کلید زد. تغییر در سیاست خارجی امارت و تلاش برای رفع تنش‌ با سایر کشورها از ماه‌ها قبل شروع شده است. انور قرقاش در کنفرانس سیاست جهانی در دبی تاکید کرد که این کشور به دنبال کاهش تنش و رقابت با ایران و ترکیه از راه گفت‌وگو است تا از رویارویی جدید در منطقه حذر کرده باشد.

خروج آمریکا از منطقه و توازن جدید قوا

خروج آمریکا از افغانستان و در کل کاهش حضور و نقش این کشور در خاورمیانه باعث شد دوران جدیدی در منطقه شروع شود. کشورهای عرب منطقه مذاکرات هسته‌ای را به‌دقت دنبال می‌کنند. ناامنی در منطقه به‌ویژه ناامنی در مسیر ترانزیت انرژی به نفع کشورهای منطقه نیست و امنیت انتقال انرژی و امنیت ملی کشورهای منطقه با هرگونه درگیری و تنش با خطری جدی مواجه می‌شود. خروج آمریکا از منطقه باعث شد تا در توازن جدید قوا، این کشورها در منطقه به دنبال رفع تنش با همسایگان باشند و طبیعی است که می‌توان انتظار داشت ائتلاف‌های جدیدی نیز شکل بگیرد.

ناکافی بودن حجم تجارت

به‌رغم پتانسیل بالای مراودات تجاری بین دو کشور، تراز تجاری ایران و امارات در سال‌های اخیر افزایش زیادی نداشته و تحریم‌ها و تنش‌های سیاسی باعث شده است تا حجم تجارت به‌تدریج کاهش یابد. بر اساس آخرین آمار، تا آبان ۱۴۰۰، تراز تجاری میان جمهوری اسلامی ایران و امارات به شکل کم‌سابقه‌ای منفی شده و اختلاف حجم تجارت بین دو کشور در حدود شش میلیارد دلار بوده است.

به گفته عرفان شاکری، رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و امارات، در هفت ماه گذشته ارزش کالاهایی که از ایران به امارات صادر شده، دو میلیارد و ۵۹۰ میلیون دلار بوده و به نسبت سال پیش فقط ۱۲ درصد رشد داشته است. ارزش کالاهای وارداتی از امارات به ایران هم در هفت ماه نخست سال ۱۴۰۰ هشت میلیارد و ۵۶۹ میلیارد دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۸۲ درصد افزایش داشته است. به گفته شاکری مطابق تازه‌ترین آمار رسمی، در هفت ماه نخست سال ۱۴۰۰، امارات از نظر واردات اولین شریک تجاری جمهوری اسلامی ایران بوده اما بین کشورهای مقصد صادراتی از جایگاه سوم به چهارم تنزل یافته است.

مذاکرات هسته‌ای

نتیجه مذاکرات هسته‌ای و توافق احتمالی جمهوری اسلامی ایران با آمریکا در روابط این کشور با همسایه‌هایش نقش مهمی خواهد داشت؛ هرچند تاکنون در دولتمردان جمهوری اسلامی ایران اراده کافی برای دستیابی به توافق مشاهده نشده و سفر ناموفق اخیر دبیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ایران نشان داد که شرایط برای رسیدن به توافق سخت‌تر شده است.

در هفته‌های گذشته، رابرت مالی، رئيس دفتر ایران در وزارت امور خارجه آمریکا، برای تبادل‌نظر با کشورهای منطقه به این کشورها سفر کرد. روز چهارشنبه، سوم آذر، علی باقری، معاون سیاسی وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، با اشاره به سفر خود به دبی، در توییتر نوشت: «در ادامه سفر به کشورهای منطقه امروز در دبی، در نشست دوستانه و صمیمانه با دکتر انور قرقاش، مشاور عالی سیاست خارجی جناب شیخ خلیفه بن زائد، رئیس کشور امارات، و خلیفه شاهین المرر، وزیر مشاور در امور خارجی دولت امارات، توافق کردیم تا در روابط ایران و امارات صفحه جدیدی گشوده شود.»

 باید به این نکته اشاره کرد که اظهارات ماه گذشته انور قرقاش در جریان کنفرانس سیاست جهانی، در رفع تنش‌ها بین جمهوری اسلامی ایران و امارات نقش مهمی داشته است. قرقاش در آنجا تاکید کرده بود که امارات از طریق گفت‌وگو به دنبال کاهش تنش‌ و رقابت‌‌های طولانی‌مدت با جمهوری اسلامی ایران و ترکیه است و نمی‌خواهد رقابت یا رویارویی جدیدی در منطقه را شاهد باشد.

به گفته انور قرقاش، هر دو کشور امارات و عربستان سعودی بر این باورند که توافق اتمی، برنامه موشکی جمهوری اسلامی ایران و فعالیت‌های این کشور (سیاست خارجی و حمایت از گروه‌های نیابتی) در منطقه را شامل نمی‌شود. او همچنین گفته بود که امارات در حال مقابله با گروه‌های تندروی اسلام‌گرا مانند اخوان‌المسلین است که برای نظام‌های سلطنتی کشورهای خلیج فارس تهدیدی به شمار می‌روند.

امنیت کشتی‌رانی در تنگه هرمز و  خلیج فارس

 در سال‌های گذشته، چندین نفت‌کش در منطقه توقیف شدند و حتی به آن‌ها حمله شد و به زیرساخت‌های انرژی کشورهای منطقه حملاتی صورت گرفت. به عنوان مثال، در ماه مرداد ۱۳۹۹، گزارشی از تیراندازی گارد ساحلی امارات به چند قایق ماهیگیری ایرانی منتشر شد. پس از آن گفته شد که جمهوری اسلامی ایران یک کشتی متعلق به امارات را توقیف و سرنشینان آن را بازداشت کرده است. طبیعی است که اگر توافق جدید هسته‌ای حاصل شود، جمهوری اسلامی ایران برای افزایش صادرات نفتی خود بیش از هر زمانی به امنیت در این منطقه احتیاج خواهد شد. حفظ امنیت و ثبات در منطقه یکی از مواردی است که هم جمهوری اسلامی ایران و هم امارات روی آن اتفاق‌نظر دارند.

 توافق امارات با اسرائیل، افزایش تنش جمهوری اسلامی ایران با امارات

در تابستان ۱۳۹۹، پس از توافق تاریخی صلح امارات و اسرائیل، مقام‌های جمهوری اسلامی ایران درباره دولت امارات اظهارات تندی بیان کردند. حسن روحانی، رئیس‌جمهوری وقت، توافق صلح امارات و اسرائیل را خیانت به منافع ملی کشورهای منطقه دانست و آن را در خدمت دونالد ترامپ در انتخابات پیش روی آمریکا ارزیابی کرد. ابراهیم رئیسی، رئیس وقت قوه قضاییه، هم توافق امارات با اسرائیل را «خیانت به اسلام» و «خیانت در حق فلسطین» خواند و آن کشور را به واکنش تهدید کرد. در این بین، محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، با اشاره به توافق صلح امارات و اسرائیل، آشکارا تهدید کرد: «چنانچه در منطقه خلیج فارس اتفاقی بیفتد و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران هرچند اندک خدشه‌دار شود، ما آن را از چشم امارات متحده عربی می‌بینیم و تحمل نخواهیم کرد.»

تداوم سیاست منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران

یکی از مواردی که باعث می‌شود برخی تلاش‌ها برای بهبود روابط جمهوری اسلامی ایران با کشورهای همسایه با چالشی جدی مواجه شود، سیاست منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران و تداوم حمایت از گروه‌های نیابتی است. انور قرقاش ماه پیش با اشاره به تمایل نداشتن امارات به تقابل با جمهوری اسلامی ایران، گفته بود که امارات هنوز هم از رفتارهای ایران در عراق، سوریه، یمن و لبنان عمیقا نگران است اما به‌رغم این موضوع، برای تنش‌زدایی گام‌هایی برمی‌دارد.

تداوم امنیت و ثبات منطقه‌ای بدون همکاری کشورهای این منطقه ممکن نیست. منافع ملی دو کشور در رفع تنش‌های موجود در روابط آن‌ها است. اگر توافق هسته‌ای حاصل شود، منابع مالی شرکت‌های اماراتی می‌تواند در برخی از پروژه‌های زیربنایی ایران به کار گرفته شود و رفع تنش در روابط دو کشور می‌تواند تا حد زیادی زمینه را برای حل مشکل و جریمه قرارداد کرسنت آماده کند. 

البته امارات در چارچوب منافع ملی خود به روابط با اسرائیل ادامه خواهد داد و نباید انتظار داشت برخی مشکلات مانند جزایر سه‌گانه، روابط امارات و اسرائیل یا میزان حمایت جمهوری اسلامی ایران از گروه‌های نیابتی در کوتاه‌مدت حل‌وفصل شود اما دو کشور می‌توانند با توجه به حساسیت‌های طرف مقابل برخی سیاست‌های خود را تعدیل کنند زیرا دو کشور از همکاری بیشتر سود خواهند کرد تا از تداوم تنش در روابط دوجانبه و گشودن فصلی جدید در روابط دو کشور بدون خواست و اراده محکم دو طرف، با چالش‌های زیادی روبه‌رو خواهد بود.