پیش از آغاز هجوم رسمی نیروهای مسلح جمهوری فدراسیون روسیه به اوکراین، نیروی هوایی آن کشور ۲۳۴ فروند هواپیماهای جنگنده و بمب‌افکن در ده پایگاه هوایی واقع در خاک روسیه، شبه‌جزیره کریمه، و بلاروس برای شرکت در جنگ با اوکراین در اختیار داشت، در حالی که نیروی هوایی اوکراین فقط ۱۳۶ فروند هواپیمای جنگنده و بمب‌افکن عملیاتی داشت. تا زمان انتشار این گزارش، نیروهای هوایی اوکراین و روسیه به ترتیب هفت و هشت فروند از هواپیماهای جنگنده و بمب‌افکن خودشان را در جنگ از دست داده‌اند. در این گزارش عملکرد رزمی هواپیماهای جنگنده دو طرف را بررسی می‌کنیم.

برخلاف آنچه پیش‌بینی می‌شد، با وجود شلیک موشک‌های بالیستیک نقطه‌زن از سامانه‌های موشکی چون اسکندر-اِم و همچنین موشک‌های کروز کالیبر خا-۱۰۱ و خا-۵۵۵، نیروی هوایی روسیه در مرحله نخست عملیات نظامی در اوکراین در بامداد پنجم اسفند موفق به انهدام توان هوایی اوکراین بر روی زمین نشد. نیروی هوایی اوکراین در نخستین روزهای جنگ توانست چند عملیات رزمی و گشت هوایی موفقیت‌آمیز انجام دهد که به دنبال ساقط شدن دو فروند جنگنده تهاجمی سوخو-۲۵ این نیرو در تاریخ هشتم اسفند، متوقف شد.

در حالی که نیروی هوایی اوکراین فعالیت‌هایش را به منظور جلوگیری از نابودی هواگردهایش کاهش داده، در مقابل، نیروی هوایی روسیه از تاریخ یازدهم اسفند حملات هوایی و فعالیت‌هایش را بر فراز اوکراین افزایش داده است. فعالیت‌های هوایی روسیه تا امروز به ساقط شدن دست‌کم هشت فروند هواپیمای جنگنده و ده فروند هلیکوپتر نیروی هوایی آن کشور تا روز ۱۵ اسفند منجر شده است، اما باعث تخریب اماکن نظامی و مسکونی و همچنین وارد آوردن تلفات به نیروهای نظامی اوکراین نیز شده است.

شکست عملیات انهدام توان هوایی و پدافندی اوکراین

نیروهای مسلح روسیه پس از ماه‌ها برنامه‌ریزی، سرانجام در بامداد پنجم اسفند ۱۴۰۰ برابر با ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ تهاجم گسترده‌شان را به اوکراین آغاز کردند. این تهاجم در ابتدا با حملات دور ایستای نیروی هوایی، زمینی، و دریایی روسیه با استفاده از موشک‌های کروز و بالیستیک همراه بود. در کنار ناوهای نیروی دریایی روسیه که موشک‌های کروز کالیبر شلیک کردند، بمب‌افکن‌های راهبردی توپولف ۹۵اِم‌اِس نیروی هوایی روسیه که از پایگاه هوایی اِنگِلز پرواز کردند نیز موشک‌های کروز خا-۱۰۱ و ۵۵۵ به سمت پایگاه‌های نظامی اوکراین شلیک کردند.

هدف اصلی موج نخست حملات، از میان بردن نیروی هوایی و توان پدافند هوایی اوکراین از طریق انهدام سطوح پروازی پایگاه‌های هوایی، انبارهای سوخت و مهمات، هواپیماهای نظامی مستقر روی زمین، سایت‌های پدافندی و راداری، و نیز انهدام سایر اماکن و تاسیسات نظامی چون پایگاه نیروی دریایی اوکراین در اودسا و انبارهای مهمات و سوخت پایگاه‌های نیروی زمینی در شمال این کشور بود.

در موج نخست حملات، بمب‌افکن‌های ضربتی سوخو-۳۴ نیروی هوایی روسیه نیز با استفاده از موشک‌های ضد تشعشع خا-۳۱پی (Kh-31P) به جنگ سایت‌های راداری و پدافندی نیروی هوایی اوکراین رفتند. اما تصاویر ماهواره‌ای و فیلم‌هایی که مردم محلی گرفته‌اند، فقط حاکی از انهدام رادارهای هشدار زودهنگام، کنترل ترافیک پروازی، و همچنین رادارهای سامانه‌های پدافندی برد بلند غیرمتحرک چون اِس-۲۰۰ و اِس-۳۰۰ بود. عمده سامانه‌های پدافندی تاکتیکی و میان‌برد و کوتاه‌برد نیروی هوایی و زمینی اوکراین از گزند انهدام مصون ماندند.

نیروی هوایی اوکراین پیش و پس از آغاز تهاجم روسیه

در سال ۱۳۹۳، زمانی که جمهوری فدراسیون روسیه با ایجاد حکومت‌های دست‌نشانده جمهوری خلق دانِتسک و لوهانسک سعی در درگیر کردن نیروهای نظامی اوکراین در جنگ داخلی به منظور خنثی کردن تلاش آن‌ها در بازپس‌گیری شبه‌جزیره کریمه داشت، هر یک از شش تیپ تاکتیکی هوایی نیروی هوایی اوکراین فقط تعداد انگشت‌شماری هواپیماهای جنگنده و بمب‌افکن با آمادگی عملیاتی کامل در اختیار داشت.

به دنبال آغاز جنگ در منطقه دونباس، اسکادران‌های تعمیر و نگهداری تیپ‌های هوایی تاکتیکی نیروی هوایی اوکراین با سرعت دست به بازسازی و تعمیر آن دسته از جنگنده‌هایی زدند که با وجود داشتن زمان کافی تا موعد بعدی تعمیر اساسی‌شان، سال‌ها زمین‌گیر بودند. از سوی دیگر، مراکز تعمیر و نگهداری هواپیما در اودِسا (Odessa) ، زاپاروژی (Zaporizhia)، و لِویو (Lviv) دست به بازآمادگی یا تعمیر اساسی جنگنده‌هایی زدند که به علت فرا رسیدن موعد تعمیر اساسی‌شان، سال‌ها زمین‌گیر بودند.

در طول جنگ سال ۱۳۹۳، نیروی هوایی اوکراین حدود ده فروند از هواپیماهای جنگنده‌اش را از دست داد، اما پس از جنگ، به مدد تلاش شبانه‌روزی پرسنل فنی خود و همچنین شرکت‌های فنی یاد شده، موفق به افزایش شمار هواپیماهای جنگنده خود شد، تا جایی که شمار هواپیماهای جنگنده در چرخه عملیات در ابتدای سال جاری میلادی به ۱۶۲ فروند رسید که از آن میان، ۱۳۶ فروند هم‌زمان عملیاتی بودند. این ۱۳۶ فروند هواپیمای جنگنده عملیاتی شامل بود از ۶۰ فروند جنگنده رهگیر میگ-۲۹ (شامل نمونه‌های دو-کابین آموزشی) در خدمت تیپ‌های ۶۰، ۱۱۴، و ۲۰۴ هوایی تاکتیکی، ۱۸ فروند هواپیمای بمب‌افکن ضربتی سوخو-۲۴اِم و نمونه‌های شناسایی-رزمی آن در خدمت تیپ هفتم هوایی تاکتیکی، ۲۸ فروند جنگنده تهاجمی سوخو-۲۵ شامل انواع آموزشی در تیپ ۲۹۹ هوایی تاکتیکی، و در نهایت ۳۰ فروند جنگنده برتری هوایی سوخو-۲۷ در چهار مدل در خدمت تیپ‌های ۳۹ و ۸۳۱ هوایی تاکتیکی.

در ساختار رزمی نیروی هوایی اوکراین، جنگنده رهگیرهای میگ-۲۹ و جنگنده‌های برتری هوایی سوخو-۲۷ وظیفه یاری‌رسانی به واحدهای پدافند موشکی نیروی هوایی آن کشور در امر دفاع هوایی را بر عهده دارند. سوخو-۲۷ها از پایگاه‌های اوزِرنوی (Ozernoye) و میرهورود (Myrgorod)، و میگ-۲۹ها دفاع از واسیلکوف (Vasylkiv) در کی‌یف، ایوانو-فرانکیوسک ((Ivano-Frankivsk و کولباکینو (Kulbakino) را بر عهده داشتند، و جنگنده‌های تهاجمی سوخو-۲۵ مستقر در کولباکینو وظیفه دفاع در برابر تهاجم زمینی دشمن را بر عهده داشتند. بمب‌افکن‌های ضربتی سوخو-۲۴اِم مستقر در پایگاه هوایی استاروکونستتانتینیف(Starokostyantyniv)  وظیفه انجام ماموریت‌های تهاجمی و حملات هوایی در عمق حریم هوایی دشمن را بر عهده داشتند.

به دنبال آغاز تهاجم رسمی روسیه به اوکراین از ساعت۰۴:۳۰ بامداد روز پنجم اسفند، پایگاه‌های هوایی نیروی هوایی اوکراین مورد هجوم موشک‌های بالیستیک و کروز نیروهای زمینی، هوایی، و دریایی روسیه قرار گرفتند. در نتیجه این حملات، نیروی هوایی آن کشور یک فروند جنگنده عملیاتی سوخو-۲۷ و یک فروند میگ-۲۹ را بر روی زمین در پایگاه هوایی اوزرنوی از دست داد. این حملات، دو فروند هواپیمای آموزشی اِل-۳۹ آلباتروس عملیاتی و دو فروند جنگنده تهاجمی سوخو-۲۵ از رده خارج را در پایگاه هوایی کولباکینو از میان بردند. در پایگاه هوایی ایوانو- فرانکیوسک هفت فروند جنگنده میگ-۲۹ از رده خارج منهدم شد.

حملات موشکی روسیه فقط دو فروند هواپیمای جنگنده عملیاتی اوکراین از میان ۱۳۶ فروند جنگنده عملیاتی موجود را در صبح روز پنجم اسفند منهدم کرد. این حملات نتوانستند سطوح پروازی پایگاه‌های هوایی اوکراین را منهدم کنند، به طوری که در صبح همان روز، جنگنده‌های میگ-۲۹ و سوخو-۲۷ برای محافظت از حریم هوایی اوکراین به پرواز درآمدند. این جنگنده‌ها موفق شدند چند فروند هلیکوپتر تهاجمی کاموف-۵۲ و ترابری میل می-۸ اِم تی وی-۵ حامل نیروهای هوابرد را در راه فرودگاه گوستومل در حومه کی‌یف ساقط کنند.

از روز پنجم تا دهم اسفند، نیروی هوایی اوکراین یک فروند جنگنده میگ-۲۹، دو فروند سوخو-۲۷، و دو فروند سوخو-۲۵ را از دست داد. به‌جز خلبان میگ-۲۹، خلبانان سایر جنگنده‌ها جانشان را از دست دادند.

جنگنده‌های نیروی هوایی روسیه پیش از جنگ و در جریان جنگ

پیش از آغاز رسمی جنگ با اوکراین، نیروی هوایی روسیه هفت هنگ شکاری هوایی در هفت پایگاه هوایی واقع در شرق، شمال، و جنوب اوکراین (شبه‌جزیره کریمه) در اختیار داشت. این هنگ‌ها مجهز بودند به ۵۰ فروند جنگنده تهاجمی سوخو-۲۵، ۱۴ فروند بمب‌افکن ضربتی سوخو-۲۴اِم (شامل دو فروند نمونه شناسایی)، ۷۲ فروند جنگنده برتری هوایی سوخو-۲۷ شامل انواع ارتقا یافته اِس‌اِم، ۵۹ فروند جنگنده همه‌منظوره سوخو-۳۰اِس‌اِم، و ده فروند میگ-۲۹ اِس‌اِم‌تی (شامل انواع آموزشی). از میان این ۱۹۵ فروند جنگنده و بمب‌افکن، حدود ۷۹ درصد، برابر با ۱۴۵ فروند، در بامداد روز پنجم اسفند عملیاتی بودند.

روسیه برای تقویت توان تهاجمی و ضربتی نیروی هوایی‌اش، ۳۹ فروند هواپیمای جنگنده برتری هوایی و تهاجمی به چهار پایگاه هوایی واقع در نزدیکی اوکراین منتقل کرد، که از این میان، یک پایگاه در خاک بلاروس بود. این جنگنده‌ها شامل ۱۹ فروند سوخو-۲۵، ۲۴ فروند بمب‌افکن ضربتی سوخو-۳۴، و ده فروند بمب‌افکن ضربتی سوخو-۲۴اِم می‌شد. همچنین، ۲۱ فروند از جنگنده‌های تهاجمی سوخو-۲۵ از پایگاه هوایی پریمورسکو-آختارسک (Primorsko-Akhtarsk) در شرق اوکراین به پایگاه هوایی لونینِتز (Luninets) در بلاروس منتقل شدند تا در جبهه شمالی برای فتح کی‌یف و خارکف مورد استفاده قرار بگیرند.

بمب‌افکن‌های ضربتی سوخو-۳۴ نیروی هوایی روسیه ابتدا در روز نخست جنگ با شلیک موشک‌های ضد تشعشع خا-۳۱پی در یک عملیات ناموفق سرکوب پدافند موشکی اوکراین شرکت کردند. پس از آن، این جنگنده‌ها تا روز نهم اسفند در صحنه نبرد حضور نداشتند. در نهایت، تصاویر و فیلم‌های منتشر شده از سوی مردم در حومه خارکف حکایت از شرکت آن‌ها در ماموریت‌های بمباران هوایی ساختمان‌های اداری و نظامی و همچنین تاسیسات شهری و روستای در شمال اوکراین بود. در آن روز، سامانه‌های پدافند موشکی ارتش اوکراین موفق به آسیب‌رسانی به یک سوخو-۳۴ شدند.

جنگنده‌های هجومی سوخو-۲۵ نیروی هوایی روسیه به تعداد ۶۹ فروند در چهار پایگاه هوایی واقع در شمال، شرق، و جنوب اوکراین مستقر بودند، از همان ابتدای درگیری‌ها در جبهه جنوبی و شرقی حضور داشتند. از این جنگنده‌ها برای تامین آتش پشتیبانی نزدیک هوایی از نیروی زمینی ارتش روسیه در جبهه‌های نبرد، به‌خصوص در منطقه خرسون، استفاده شد. استفاده از آن‌ها از تاریخ یازدهم اسفند در جبهه شمالی و به‌خصوص در منطقه ایرپین کی‌یف آغاز شد، که البته بی‌دردسر نبود و به ساقط شدند چهار فروند از آن‌ها به دست نیروی هوایی اوکراین در روزهای یازدهم تا چهاردهم اسفند در آن منطقه منجر شد.

همان‌طور که در مقدمه اشاره شد، از ابتدای درگیری‌ها، نیروی هوایی اوکراین هفت فروند هواپیمای جنگنده عملیاتی و نیروی هوایی روسیه هشت فروند هواپیمای جنگنده عملیاتی خود را از دست داد. اگرچه در ابتدای جنگ، نیروهای مسلح روسیه نتوانستند پایگاه‌های هوایی اوکراین را غیرعملیاتی کنند، در نهایت، با استفاده از سامانه‌های پدافندی چون اس-۴۰۰ مستقر در منطقه بلگورود در نزدیکی خاک اوکراین، یا سامانه‌های پدافند موشکی کوتاه‌برد و متحرک چون پانتسیر اس۲ و تور ام۲ موفق شدند آسمان اوکراین را برای پرواز هواپیماهای جنگنده و بمب‌افکن اوکراینی از روز یازدهم اسفند ناامن کنند و مانع انجام حملات هوایی آن‌ها علیه نیروهای نظامی ارتش روسیه بر روی زمین و دریا شوند.