خاستگاه هنر جواهرسازی و زرگری در بین ترکمن‌ها به اعماق تاریخ برمی‌گردد. یافته‌های باستان شناسی از مناطق مختلف ترکمنستان گواهی بر تایید این مدعا است.

به عنوان مثال، اخیرا در ارتفاعات صخره‌ای دماغه گوباسنگیر در سواحل دریای خزر، یک کارگاه «جواهرسازی» مربوط به قرون وسطی کشف شد. این کارگاه یکی از قدیمی‌ترین کارگاه‌های هنر گردنبندسازی است.

بر اساس اسناد تاریخی، جواهرات ساخته شده در شهرهای مرو، دهستان، سرخس، و اورگنچ و سایر نقاط مختلف جمهوری ترکمنستان کنونی، در قرون وسطی با توجه به قرار گرفتن در مسیر جاده بزرگ ابریشم، به کشورهای همسایه نیز راه یافته است.

تا به امروز، قوم‌شناسان و مورخان هنر ترکمن، مطالعات علمی متعددی در مورد جواهرات ترکمن انجام داده و اطلاعات ارزشمندی جمع آوری کرده‌اند.

در قرن‌های نوزدهم و بیستم، زرگران ترکمن به شکل ماهرانه‌ای زیورآلات، جواهرات، نعل اسب، چاقو، شمشیر، و کمربند مردانه را تزئین می‌کردند.

زیورآلات به‌دست‌آمده از دو قرن اخیر، عمدتاً از نقره و طلا هستند و با مواد مختلفی چون برنز، مرجان، یاقوت، زمرد، سنگ‌های قیمتی، ساخته و طلاکاری یا تزئین شده‌اند.

در ایام قدیم، هنر جواهرسازی در بین ترکمن‌ها مربوط به بخش آهن‌سازی بوده است و از این رو، زرگر و آهنگر در یک جا با هم کار می‌کردند. زرگران و آهنگران ماهر، شمشیرها و الماس‌ها را با سلاح سرد حکاکی، و بر روی آن‌ها نقش می‌زدند. همکاری زرگران و آهنگران ماهر باعث شده است تا این استادان زیورآلات زیبایی بسازند که با جواهرات سایر اقوام یکسان نیست.

الهام از طبیعت، سبک جواهرسازی و زرگری ترکمن

جواهرات ترکمن با ویژگی‌های منطقه‌ای متمایز می‌شود. به عنوان مثال، ترکمن‌های طایفه یموت‌ در سواحل دریای خزر یک لایه طلا را روی سطح هفت لایه نقره جوش می‌دادند، نقره و طلا را با چکش به هم می‌گستراندند و به اندازه بزرگ درمی‌آوردند، سپس نمونه‌های لازم را می‌بریدند و با قالب می‌دوزی می‌کردند.

سبک جواهرسازی ترکمن با الهام از حیوانات و گیاهان موجود در دنیای حیوانات (مار، بز، قوچ، خرگوش، گرگ، لاک‌پشت، ماهی، سنجاب) الگوهایی شبیه به پروانه، مار، جغد، چشم پرنده، اجرام آسمانی (ستاره، صورت فلکی)، اشکال هندسی (مثلث، مستطیل، دایره، نیم‌کره) به‌وجود آورده است.

«مار» یکی از پرطرفدارترین نقوش در زیورآلات ترکمن است. این طرح که از سیم نقره ساخته می‌‎شود، به صورت جوشکاری شده و در لبه‌ها یا وسط جواهرات قرار می‌گیرد.

در گذشته ترکمن‌ها معتقد بودند که چنین جواهراتی انسان را از هر خطری دور می‌دارد.

الگوی «چشم پرنده» نیز یکی از رایج‌ترین الگوها در جواهرات ترکمن است. این نقش، مجسمه‌ها زنان، باغ‌های کوهستانی، کمربند مردانه، و گردنبند اسب را زینت می‌دهد.

در زیورآلات ترکمن نقشی به نام «لانه پرنده» برای تزئین لبه بالایی زیورآلات زنانه وجود دارد که در آن، جمجمه سر پرنده دیده می‌شود. اجداد ترکمن‌ها پرندگان را نمادی از زندگی آزاد، صلح، آتشگاه امن، وفاداری، و محبت متقابل می‌دانستند.

الگوی «ماهی» نمادی از آب است که برای زندگی مهم در نظر گرفته می‌شود. نسخه‌های مختلفی از این الگو هم تک، و هم در کنار هم وجود دارد. الگوی «ماهی» بیشتر در دستبندهای زنانه دیده می‌شود. نقوشی به نام‌های غاز، آغوش، و بغل نیز در جواهرات بزرگ و کوچک بسیار رایج است که به عنوان نماد قدرت شناخته می‌شود.

از انواع جواهرات زنان ترکمن، می‌توان به زیور‌های سر و پیشانی، و زیورهای مو، زیور‌های سینه‌ای و پشتی، زیور‌های دارای حرز، زیور‌های لباس محلی (آویز‌های پوشاک)، زیور‌های دست (بازوبند و حلقه)، زیور‌های کمر (کمربندهای سکه‌دار) اشاره کرد.

جواهرات منقش روی سر دختران ترکمن، گل رز گرد بر روی سینه، و صومعه‌های نقره‌ای، از نمادهای زره جنگی است. 

نوعروس‌های ترکمن از دیرباز در روزهای عادی و روزهای عروسی دستبندهای خود را با طلا و نقره، مروارید، مهره و دستبند تزئین می‌کردند، و زنان مسن‌تر نیز از جواهراتی مانند جاکلیدی، گل، و شال استفاده می‌کردند.

جواهرات چنان در فرهنگ ترکمن‌ها نقش بسته است که اجداد آنان نیز ضرب‌المثل‌هایی در رابطه با جواهرات خلق کرده‌اند. از جمله ضرب‌المثل‌های عامیانه ترکمنی می‌توان به: «پدر و مادر بی‌ارزش نمی‌شوند، طلا و نقره کهنه نمی‌شود»، «صبر طلای ناب است»، «قطره آب، دانه‌ای طلا است» اشاره کرد.

جواهرات ترکمن از منظر مذهبی و آیینی نیز دارای ویژگی‌های مهمی هستند و بر آن پایه، در میان صنایع جواهرسازی، سنگ‌ها، طلسم‌ها، و مجسمه‌هایی هستند که به منظور حفاظت از «چشم‌زخم» یا «نظر بد» ساخته شده‌اند.

در گذشته، طلا و نقره در بین ترکمن‌ها نه تنها به عنوان جواهرات تزئینی، بلکه به عنوان وسیله‌ای برای شفا و تقویت سلامت مورد استفاده قرار می‌گرفت.

امروزه زرگران ترکمن بعد تازه‌ای به هنر جواهرسازی می‌بخشند و در مقایسه با محصولات قرن‌های گذشته، با توجه به پیشرفت تکنولوژی و فناوری در هنر جواهرسازی، نقوش جواهرات را با تنوع زیورآلات جدید، همراه با طرح‌های پیچیده‌تری ارائه می‌دهند.