در سال‌های گذشته، سرمایه‌گذاری در بخش انرژی هسته‌ای افزایش یافته است. در سال ۲۰۱۱ و پس از حادثه نیروگاه اتمی فوکوشیما در ژاپن، برخی کشورهای اروپایی به‌تدریج اقدام به تعطیلی برخی نیروگاه‌های هسته‌ای کرده بودند. با شروع بحران انرژی، و پس از  آن، حمله روسیه به اوکراین، افزایش نقش انرژی هسته‌ای در امنیت انرژی کشورها بیش از بیش مورد توجه قرار گرفت. ایران با داشتن منابع عظیم نفت و گاز و پتانسیل زیاد در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر، از پیش از انقلاب نیز در صدد بهره‌گیری از انرژی هسته‌ای در تولید برق بود. هرچند، با توجه به هزینه‌های میلیارد دلاری برای احداث نیروگاه اتمی بوشهر، به نظر نمی‌رسد که هدف اصلی از احداث نیروگاه اتمی بوشهر و در مجموع برنامه هسته‌ای ایران، فقط تولید برق بوده باشد.

نیروگاه اتمی دارخوین

نیروگاه هسته‌ای بوشهر پس از بارها تعلیق از جانب روس‌ها، در نهایت در سال ۱۳۹۰ به بهره‌برداری رسید و رسما برق تولیدی از فاز اول این نیروگاه به شبکه سراسری متصل شد. پیش از شروع بهره‌برداری از این نیروگاه  در سال ۱۳۸۵، مسئولان سازمان انرژی اتمی ایران اعلام کردند که  طراحی  نیروگاه اتمی دارخوین در استان خوزستان آغاز شده است و قرار است در سال ۱۳۹۱ طراحی آن به پایان برسد. سازمان انرژی اتمی ایران اعلام کرده بود که پس از پایان طراحی، مرحله ساخت و خرید تجهیزات مورد نیاز نیروگاه دارخوین آغاز خواهد شد. باید در نظر داشت که نیروگاه اتمی دارخوین، دومین نیروگاه اتمی ایران و از نوع آب سنگین خواهد بود. این نیروگاه در حاشیه رودخانه کارون در جنوب غربی ایران قرار دارد و ظرفیت نهایی آن ۳۶۰ مگاوات برق  اعلام شده است.

محمد اسلامی، معاون رئیس جمهوری و رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، در دیدار نوروزی با کارکنان  این سازمان، از احداث نیروگاه اتمی جدید در دارخوین خبر داد. به گفته اسلامی، این پروژه نیروگاهی تمام‌ایرانی خواهد بود که در کنار رآکتورهای تحقیقاتی مورد نیاز سازمان در برنامه توسعه قرار دارد، دستور ساخت آن در اسفند ۱۴۰۰ صادر شده است، و جریان‌سازی برای قابلیت تولید نیروگاه تمام‌ایرانی در ظرفیت صنعتی کشور، در جایگاه یک موتور محرک، مورد توجه سایر صنایع قرار خواهد گرفت.

قرار بود نیروگاه اتمی دارخوین در سال ۱۳۹۵ راه‌اندازی، و برق آن به شبکه سراسری متصل شود. این پروژه نیز قبل از انقلاب پیش‌بینی شده بود و قرار بود با همکاری شرکت‌های فرانسوی احداث شود که با وقوع انقلاب و حوادث پس از آن، همکاری شرکت‌های فرانسوی برای احداث آن منتفی شد. قرار بود نیروگاه  دارخوین  با سوخت تولیدشده در داخل ایران با غنای ۲.۵ تا ۳.۵ درصد اقدام به فعالیت کند. در شهریور ۹۵، علی اکبر صالحی، رئیس سابق سازمان انرژی اتمی ایران، از بازطراحی این نیروگاه خبرداده بود. صالحی گفته بود: «طراحی قبلی را تغییر دادیم و براساس الگوی یک رآکتور در سوئیس، طراحی را با یک شرکت سوئیسی - سوئدی جلو می‌بریم، یعنی طراحی قبلی دیگر پیگیری نمی‌شود.»

هدف‌گذاری تولید برق هسته‌ای با ظرفیت ۱۰ هزار مگاوات

در پروسه گذار انرژی، همه کشورها نیاز دارند سبد انرژی مصرفی را متنوع کنند. افزایش نقش انرژی‌های تجدید پذیر، افزایش تعداد خودروهای الکتریکی، بهره‌گیری بیشتر از انرژی هیدروژن، و افزایش سهم انرژی هسته‌ای در تولید برق، باید هم‌زمان مورد توجه قرار گیرد. در این بین، باید در نظر داشت که کشورها باید به تدریج در صدد کاهش سهم سوخت‌های فسیلی در امنیت انرژی خود باشند و بدون بهره‌گیری از سوخت‌های فسیلی، پروسه گذار انرژی موفقیت‌آمیز نخواهد بود. به گفته محمد اسلامی، بر اساس سند جامع سازمان، فرایند‌‌های مربوط به چرخه سوخت، هدف‌گذاری‌های کمی و کیفی، و نیز در بحث برق هسته‌ای، غیر از ظرفیت‌های موجود، هدف‌گذاری برای احداث واحدهایی تا سقف ۱۰ هزار مگاوات پیش‌بینی شده است. 

در نگاه اولیه، توجه دولت‌ها در ایران به بهره‌گیری از انرژی هسته‌ای در تامین بخشی از برق مورد نیاز قابل توجیه است، اما سوال اصلی این است که هم‌زمان با سرمایه‌گذاری هنگفت در بخش انرژی هسته‌ای، چرا از پتانسیل انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران غفلت شده است؟ باید در نظر داشت که در سال‌های اخیر، کشورهای همسایه، از جمله ترکیه و امارات، با سرمایه‌گذاری زیاد توانسته‌اند بخش زیادی از برق مورد نیاز خود را از انرژی‌های تجدیدپذیر تامین کنند. اولین نیروگاه اتمی امارات نیز وارد مدار شده است، و روند احداث اولین نیروگاه اتمی ترکیه نیز با همکاری شرکت «روس‌اتم» روسیه با سرعت دنبال می‌شود.

با توجه به پتانسیل بالا در بخش انرژی‌های خورشیدی و بادی، ایران می‌توانست یکی از  کشورهای پیشرو خاورمیانه در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر باشد و حتی با بهره‌گیری از صادرات برق تولیدشده از انرژی‌های تجدیدپذیر، در میان‌مدت به هدف خود، یعنی  تبدیل شدن به مرکز تجارت منطقه‌ای برق نیز دست یابد. 

در مورد پتانسیل ایران در بخش انرژی‌های خورشیدی باید اشاره کرد که ایران  با ۳۰۰  روز آفتابی در سال، مکان مناسبی  برای توسعه نیروگاه‌های خورشیدی است. این در حالی است که  امارات در جایگاه کشوری پیشرو در زمینه نیروگاه‌های خورشیدی با ۵.۶ تراوات ساعت تولید برق خورشیدی، پروژه‌های تولید برق از منابع پاک را با سرعت توسعه می‌دهد.

در ماه‌های گذشته به دلیل کمبود گاز طبیعی در شبکه سراسری کشور، شاهد مشکلات زیادی در زمینه  تامین برق و گاز مصرفی روبه‌رو بوده‌ایم. در شهریور گذشته، جواد اوجی، وزیر نفت، از کمبود روزانه ۲۰میلیون متر مکعب گاز در زمستان خبر داده بود. باید توجه داشت که بخش زیادی از نیروگاه‌های برق در ایران از گاز طبیعی برای تامین سوخت بهره می‌گیرند. انتظار می‌رفت که نیروگاه اتمی بوشهر بتواند بخشی از کمبود برق در شبکه سراسری را در سال قبل جبران کند. بنا به آمار رسمی، نیروگاه اتمی بوشهر در سال ۱۴۰۰ کمتر از ۴.۴ تراوات ساعت برق تولید کرده بود که در قیاس با سال ۱۳۹۶، معادل بیش از ۴۱ درصد افت بود. باید در نظر داشت که بر اساس آمار وزارت نیرو، تولید برق نیروگاه اتمی بوشهر از سال ۹۶ به بعد همواره رو به  کاهش بوده است. هرچند دلیل کاهش ظرفیت تولید برق این نیروگاه رسما اعلام نشد، نیروگاه بوشهر در بازه‌های زمانی مختلف تعطیل شده بود. برای نمونه، از بهمن‌ماه سال ۹۹ تا خرداد ۱۴۰۰، آن نیروگاه به دلیل آنچه جمهوری اسلامی ایران «تعمیرات ضروری» اعلام کرد، غیرفعال بود.

تکنولوژی طراحی و ساخت نیروگاه‌های اتمی، در اختیار برخی کشورها است. روسیه، کشوری که سازنده نیروگاه‌های هسته‌ای در کشورهای آفریقایی و آسیایی است، هنوز نتوانسته است برخی مشکلات عمده مرتبط با انباشت پسماند سوخت اتمی را کاملا حل و فصل کند. نیروگاهی که قرار بود در سال ۱۳۹۵ به بهره‌برداری برسد، اکنون گفته می‌شود که قرار است به‌زودی عملیات ساخت آن آغاز شود. تاخیرهای متعدد روس‌‌ها در امر احداث نیروگاه اتمی بوشهر، خسارت‌های زیادی به اقتصاد ایران وارد آورد. خسارت برنامه هسته‌ای به اقتصاد ایران هم بحث دیگری است: اعمال تحریم‌های شدید اروپا و آمریکا علیه صنعت انرژی ایران به دلیل تداوم برنامه هسته‌ای تهران، باعث شد تا به تدریج نقش ایران در بازار نفت کاهش یابد.

وعده ساخت نیروگاه اتمی تمام‌ایرانی نیز مثل آمار بدون منبعی که در دولت رئیسی در مورد افزایش ظرفیت تولید و صادرات نفت ارایه شده است، قابل اعتماد نیست. اگر نظام حاکم بر ایران خواهان کاهش نقش سوخت‌های فسیلی در سبد انرژی خود است، باید هم‌زمان هم به انرژی‌های تجدیدپذیر – خودروهای الکتریکی، انرژی هیدروژن، و انرژی هسته‌ای توجه کند. جمهوری اسلامی ایران باید با تغییر در سیاست خارجی، شرایط امضای توافق‌نامه هسته‌ای را فراهم کند تا موقعیت برای جذب سرمایه و تکنولوژی شرکت‌های خارجی آماده شود. نیروگاهی که طراحی آن ۱۰ سال به مشکل برخورده است، عملیات احداث آن هم با مشکلات زیادی روبه‌رو خواهد شد. در این بین، سوال اصلی این است که در روند احداث این نیروگاه، به مسایل زیست‌محیطی و امنیتی تا چه اندازه توجه خواهد شد؟