هر زمان که دولت تصمیم به افزایش قیمت یکی از کالاهای اساسی که از درجه حساسیت بالایی در اقتصاد برخوردار است می‌گیرد، برای توجیه تصمیم و خواسته خود به دو عنوان متوسل می‌شود؛ قاچاق و اصلاح مصرف. همزمان با نخستین زمزمه‌ها در مورد افزایش قیمت نان نیز، بار دیگر همین واژه‌ها به سخنان مقامات دولتی راه یافته و تلاش شده جامعه را با طرح دلایلی از این دست اقناع کنند.
با همین سازوکار، اخیرا آمارهای متعددی از قاچاق آرد به کشورهای همسایه ساخته و در رسانه‌ها منتشر شده است. رشد ۲۰۰ درصدی قاچاق آرد، قاچاق دو میلیون تن آرد در سال و کشف چندین تن آرد قاچاق در گذرگاه‌های مرزی، نمونه‌هایی از عناوینی است که این روزها در اخبار برخی رسانه‌ها و گفته‌های مسئولان به چشم می‌خورد. در این زمینه همواره عنوان می‌شود قاچاق گسترده آرد به دلیل تفاوت قیمت آن در ایران با کشورهای همسایه جریان دارد، گرچه اعلام نمی‌شود این قاچاق از کدام گذرگاه مرزی و از طریق چه افرادی صورت می‌گیرد.
در سال‌های گذشته، دولت چندبار اقدام به افزایش قیمت نان کرد و همزمان در تشریح دلایل خود برای افزایش قیمت نان، قیمت خرید تضمینی گندم، جلوگیری از قاچاق آرد به کشورهای همسایه و همچنین کاهش ضایعات نان را بهانه کرد. با همین عناوین مجوز افزایش نان در اختیار استانداران قرار گرفت و نان گران شد. این الگو در همان سال برای بنزین هم به کار گرفته شد. آبان ۱۳۹۸، پس از افزایش ۲۰۰ درصدی قیمت بنزین، گفته شد که پایین بودن قیمت بنزین در ایران موجب قاچاق آن در گذرگاه‌های مرزی شده و با حذف بخشی از یارانه این کالا، مصرف داخلی آن مدیریت و بهینه خواهد شد.
در همین زمینه به تازگی مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران اعلام کرد کمتر از یک سال بعد از گران کردن بنزین در کشور، بخشی از بنزین صادراتی با قیمت لیتری ۵۰۰ تومان به خارج از کشور صادر شده است. یعنی همان کالایی که به بهانه جلوگیری از قاچاق به ۱۵۰۰ تومان ( سه هزار تومان غیرسهمیه‌ای) افزایش یافت، توسط دولت به یک سوم قیمت به دست برخی مشتریان خارجی رسید.
حالا بار دیگر قصه قاچاق به کشورهای همسایه تکرار می‌شود، آن هم در مجاورت با یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گندم دنیا یعنی پاکستان. براساس گزارش فائو، پاکستان چهارمین تولیدکننده بزرگ گندم در جهان است. افغانستان نیز در کنار تولید داخل، بخشی از گندم مورد نیاز خود را از پاکستان دریافت می‌کند. به تازگی با گرم شدن اخبار قاچاق آرد از ایران، نام ترکیه هم به عنوان یکی از مقاصد قاچاق آرد ایران به میان آمد، موضوعی که مهرداد سعادت، رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و ترکیه آن را رد کرد.
اما موضوع اینجاست که حتی در صورت سودمند بودن قاچاق آرد از ایران به کشورهای همسایه، چه میزان قاچاق صورت می‌گیرد که بتواند اثرگذاری بالایی در تامین این کالا در داخل داشته باشد.
حسین راغفر، کارشناس مسائل اقتصادی با انتقاد از مباحث مطرح شده پیرامون افزایش قیمت نان به بهانه قاچاق آرد، به خبرآنلاین گفت: «هر زمان قرار است افزایش قیمتی اتفاق بیفتد، دولت‌ها شروع به آمارسازی می‌کنند و یکی از این آمارها، قاچاق است.» او در ادامه گفته‌های خود این را اضافه می‌کند: «می‌گویند سالانه دو میلیون تن قاچاق آرد از کشور صورت می‌گیرد، معنای دیگرش این است که کشور را قاچاقچی‌ها اداره می‌کنند. دو میلیون تن آرد به این معناست که روزی چند هزار وانت آرد از کشور خارج می‌شود.»
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
همانطور که راغفر اشاره کرده، ادعای قاچاق سالانه دو میلیون تن آرد از ایران به معنای خروج روزانه چند هزار وانت آرد از مرزهاست، این در حالی است که هفته گذشته، سایت انتخاب به نقل از احمدعلی گودرزی، فرمانده مرزبانی انتظامی ایران نوشت که کشفیات روزانه در مرزها نشان می‌دهد از ابتدای سال جاری تا نیمه اردیبهشت‌ماه (همزمان با افزایش قیمت جهانی گندم)، روزانه حدود ۱۰۶ کیلوگرم آرد قاچاق شده که این یعنی قاچاق روزانه آرد از ایران حدود دو کیسه ۵۰ کیلوگرمی است.
ادعای قاچاق گسترده آرد از ایران به دلیل ارزان بودن این کالا نسبت به کشورهای همسایه حتی انتقاد برخی کارشناسان اصولگرای نزدیک به دولت را هم درآورد. مرتضی عزتی، اقتصاددان و استاد اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس در گفت‌وگو با ایلنا، ادعای قاچاق آرد را توجیه برای گرانی نان خواند و گفت: « آنچه که دولت درباره قاچاق آرد گفت بیشتر شبیه به توجیه بود وگرنه امکان قاچاق سه میلیون تن آرد و گندم وجود ندارد و کدام عقل سالمی می‌پذیرد که سه میلیون تن قاچاق آرد و گندم در کشورمان انجام می‌شود.»
او این ادعا را این‌گونه به چالش می‌کشد که: «چرا اعلام نمی‌کنند سه میلیون تن قاچاق آرد و گندم به چه صورتی انجام شده؟ با چند کامیون و در کدام منطقه مرزی؟ آیا کولبران امکان این میزان قاچاق را دارند و مگر در کشور چقدر الاغ وجود دارد که این میزان قاچاق از طریق الاغ‌ها و از مرزهای غیرقانونی انجام شود.»
این اظهارات عزتی دال بر این است که حتی اگر ادعای قاچاق گسترده آرد نیز صحت داشته باشد، این قاچاق به صورت سازمان یافته بوده و توسط قاچاقچیان خرد یا کولبران صورت نمی‌گیرد.
در عین حال یکی دیگر از روش‌ها برای توجیه افزایش قیمت آرد و پس از آن نان، مقایسه قیمت این کالا در ایران با سایر کشورهاست. سایت نود اقتصادی با انتشار لیستی بلندبالا از قیمت هر کیلوگرم آرد در ۹۱ کشور جهان، عنوان کرده که قیمت آرد صنعتی ایران از ۸۴ کشور ارزان‌تر است. قیاسی که بدون توجه به درآمد سرانه و قدرت خرید صورت گرفته تا صرفا نشان دهد آرد و پس از آن نان، در ایران باید گران شود.
کاهش ضایعات نان و مصرف بهینه این محصول نیز از طرف دولت به عنوان دلیل دیگری برای توجیه گرانی نان مطرح می‌شود. سال ۱۳۹۹ رئیس مرکز پژوهش‌های غلات شرکت بازرگانی دولتی ایران، میانگین ضایعات نان در کشور را ۳۰ درصد اعلام کرد و گفت که این میزان در برخی استان‌ها تا ۵۰ درصد هم می‌رسد.
این آمار حدود یک سال پس از آن منتشر شد که سال ۱۳۹۸ قیمت نان سنتی به طور رسمی با عناوینی همچون کاهش ضایعات و جلوگیری از قاچاق، افزایش یافته بود. ضایعات ۳۰ درصدی نان در سال ۱۳۹۹ در حالی بود که طبق گزارش مرکز پژوهش‌های غلات شرکت بازرگانی دولتی، در سال ۹۱ ضایعات نان حدود هشت درصد بوده است. این بدان معناست که گران شدن نان به کاهش کیفیت آرد و تولید نان منجر شده و ضایعات آن را افزایش داده است. حالا نیز مسئولان دولت بارها در گفته‌های خود مدعی شدند که افزایش قیمت نان، کیفیت آن را بهبود بخشیده و ضایعاتش را کاهش می‌دهد.
تصمیم به افزایش قیمت آرد باوجود آنکه دولت مدعی است با سازوکارهای مختلف قدرت خرید مردم برای نان را حفظ خواهد کرد، عملا به گرانی این کالای اساسی و قوت غالب جامعه ایران منتهی خواهد شد، آن هم در شرایطی که فشارهای اقتصادی، برخی از دیگر کالاهای اساسی همچون برنج، گوشت و مرغ را از سفره بخشی از جامعه حذف کرده است.
