یک فروند هواپیمای جت آموزشی-رزمی اف‌تی-۷ان نیروی هوایی ارتش از گردان ۸۴ آموزشی فرماندهی هوایی پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی بابایی (خاتمی سابق) اصفهان در ساعت ۸:۳۰ صبح سه‌شنبه به‌وقت محلی، حین تمرین تیراندازی دچار سانحه شد و به زمین برخورد کرد. در این سانحه، استاد خلبان سرگرد قاسم زمانی و ستوان یکم محمدجواد بای، دانشجوی او، در دم جان باختند.

بر اساس گزارش یک شاهد عینی که در محل سانحه حضور داشت، خلبان‌ها به علت ارتفاع کم هواپیمایشان فرصت خروج پیدا نکردند؛ امری که احتمالا ناشی از بروز این سانحه در زمان شیرجه آن‌ها به سمت زمین به‌منظور تیراندازی به سمت اهداف در میدان تیر بود. با توجه به وجود گردوغبار فراوان در آسمان هنگام بروز سانحه در منطقه، دید کم و فقدان تشخیص صحیح ارتفاع در زمان تمرین تیراندازی می‌تواند از عوامل بروز سانحه باشد.

هواپیماهای جنگنده سبک چنگدو اف-۷ان ایر گارد (Chengdu F-7N Air Guard) و نمونه آموزشی-رزمی آن‌ها یعنی اف‌تی-۷ان (FT-7N) یکی از سانحه‌دهنده‌ترین هواپیماهای جنگنده نیروی هوایی ارتش‌اند. از میان ۵۶ فروند اف-۷ان و اف‌تی-۷ان‌های تحویلی به نیروی هوایی ارتش تا به امروز، ۱۵ فروند در سوانح متعدد هوایی از دست رفته‌اند؛ سوانحی مرگبار که دلیل عمده آن‌ها نقص فنی بوده است.

از سال ۱۳۸۷ تا امروز، در پی اقدام شرکت سازنده چینی‌ این هواپیما در توقف پشتیبانی فنی و تامین قطعات این جنگنده‌ها به دنبال تحریم‌های تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل، نیروی هوایی ارتش از استفاده رزمی از این هواپیماها خودداری کرد و از آن‌ها تنها برای آموزش خلبانان هواپیماهای جنگنده در گردان ۸۴ آموزشی فرماندهی هوایی در پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی استفاده می‌کرد. فارغ‌التحصیلان دوره‌های آموزشی با این نوع جنگنده معمولا برای ادامه پرواز با جنگنده بمب‌افکن‌های همه‌منظوره اف-۴ئی فانتوم۲ انتخاب می‌شوند.

نیروی هوایی ارتش در کنار هواپیماهای اف‌تی-۷، از هواپیماهای جت آموزشی اف-۵بی برای آموزش تکمیلی، پیشرفته و رزمی خلبانان جنگنده خود نیز استفاده می‌کند. اف-۵‌بی‌های نیروی هوایی ارتش از سال ۱۳۸۷ در پایگاه چهارم شکاری تاکتیکی در دزفول خدمت می‌کنند. آن‌ها در اختیار گردان ۴۳ آموزشی رزمی قرار دارند و دانشجویان فارغ‌التحصیل‌شده با آن‌ها معمولا برای پرواز با هواپیماهای جنگنده اف-۵ئی انتخاب و در نهایت پس از کسب مهارت کافی روی این نوع جنگنده، برای خلبانی با رهگیرهای میگ-۲۹ و اف-۱۴ای تامکت یا بمب‌افکن ضربتی سوخو-۲۴ام‌کی برگزیده می‌شوند. در این گزارش، به بررسی سوابق پروازی جنگنده اف-۷‌ان و نمونه آموزشی-رزمی آن در ایران می‌پردازیم.

چرا جنگنده اف-۷ان خریداری شد؟

وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران نخستین دسته ۳۰ فروندی از هواپیماهای جنگنده اف-۷ان و نمونه آموزشی آن را در سال ۱۳۶۴ به کشور چین سفارش داد. این جنگنده‌ها از بسیاری لحاظ، در مقایسه با جنگنده‌های اف-۴ئی، اف-۵ئی و اف-۱۴ای که از سال‌ها پیش از انقلاب ۵۷ در نیروی هوایی ارتش موجود بودند، توانایی‌های ضعیف‌تر و قابلیت‌های کمتری داشتند.

با این حال، آنچه ایران را به خریداری این هواپیماهای جنگنده ترغیب کرد، این بود که نیروی هوایی عراق آبان سال ۱۳۶۱ از آن‌ها استفاده می‌کرد. عراق در آن سال نخستین دسته ۲۰ فروندی از نمونه قدیمی‌تر این جنگنده یعنی اف-۷بی را به همراه شمار نامشخصی نسخه آموزشی آن یعنی اف‌تی-۷بی‌آی (آی برای اشاره به نام کشور عراق به انتهای نام این جنگنده اضافه شد) دریافت کرد. اف-۷بی در حقیقت نسخه‌ای از جنگنده رهگیر میگ-۲۱اف-۱۳ ساخت اتحاد جماهیر شوروی بود که قدمت آن به سال‌های دهه ۱۹۵۰ (۱۳۳۰ شمسی) می‌رسید.

شرکت سازنده آن یعنی چنگدو این جنگنده را نسبت به میگ-۲۱ بهتر کرده بود. صندلی‌های پران مطمئن‌تر، ابزاردقیق پیشرفته‌تر، موتورهای قدرتمندتر و بسیاری از سامانه‌های جدیدتر که امنیت پرواز با آن را افزایش می‌داد و آن را در نبرد هوایی قدرتمندتر می‌کرد. با وجود این، اف-۷بی هنوز با جنگنده‌های آمریکایی موجود در ایران قابل مقایسه نبود.

در سال ۱۳۶۲، شرکت چنگدو نسخه‌ای پیشرفته‌تر از اف-۷بی را برای استفاده نیروی هوایی عراق توسعه داد. این جنگنده جدید که اف-۷ام نام گرفت و لقب آن ایرگارد شد، به شماری از سامانه‌های پیشرفته اویونیکی، الکترونیکی، راداری و تسلیحات ساخت ایتالیا، انگلستان و فرانسه مجهز بود. از این میان می‌توان به نمایشگر سربالا، ارتفاع‌سنج راداری جدید، رادیو ارتباطی ایمن ساخت انگلستان و کامپیوتر داده‌های پروازی اشاره کرد. از همه مهم‌تر، این جنگنده به یک موتور قدرتمندتر دبلیو پی-۷-۲بی‌ام (WP-7IIBM) مجهز بود که امکان مانورپذیری بیشتر را برای آن در نبرد هوایی فراهم می‌کرد. همچنین به درخواست عراق، این جنگنده‌ها قابلیت حمل موشک هوابه‌هوای بردکوتاه آر۵۵۰ ماژیک ساخت فرانسه را نیز پیدا کرد.

در سال‌های ۱۳۶۳ و ۱۳۶۴، در مجموع تعداد ۶۰ فروند اف-۷ام و تعداد نامشخصی نسخه آموزشی آن ساخته و با استفاده از هواپیماهای باری به اردن منتقل و پس از مونتاژ به عراق منتقل شد. اگرچه از این جنگنده‌ها برای گشت هوایی و ماموریت‌های پشتیبانی نزدیک هوایی در جنگ علیه ایران استفاده شد، برای آموزش خلبانان جنگنده نیز به کار برده شدند.

فرماندهان نیروی هوایی ارتش ایران که می‌دیدند نیروی هوایی عراق این جنگنده‌ها را خریداری کرده و به‌کار گرفته است، تمایل خود را برای داشتن تعداد مشابهی از آن‌ها اعلام کردند. در نتیجه در سال ۱۳۶۴، ایران برای خرید ۳۰ فروند از آن‌ها به شرکت هواپیماسازی چنگدو سفارش داد. جنگنده‌های سفارشی ایران اف-ان نام گرفتند. آن‌ها نسخه‌ای از همان اف-۷ام عراقی‌ها بودند که به‌جای استفاده از تجهیزات و تسلیحات ساخت کشورهای غربی نمونه‌های جایگزین چینی آن‌ها را داشتند.

تحویل اف-۷ان ایرگارد به نیروی هوایی ارتش

به درخواست نیروی هوایی ایران، سامانه‌های سلاح و کامپیوتر تسلیحات این جنگنده برای حمل و استفاده تسلیحات هوابه‌سطح آمریکایی موجود در نیروی هوایی ایران تغییر کرد. آن‌ها همچنین به‌جای استفاده از موشک هوابه‌هوای فرانسوی آر.۵۵۰ ماژیک، از نمونه چینی آن یعنی پی ال-۷سی استفاده می‌کردند.

تحویل جنگنده‌های سفارشی ایران با تاخیر فراوان و پس از پایان جنگ در سال ۱۳۶۹ آغاز شد. در ابتدا، نمونه‌های آموزشی-رزمی تحویلی به ایران از نوع اف تی-۷بی بودند که تیربار نداشتند و طولشان کمتر بود. اما دو سال بعد، آن‌ها به چین مرجوع شدند و به‌جای آن‌ها، نمونه پیشرفته‌تر اف تی-۷ان به نیروی هوایی ارتش تحویل شدند.

درمجموع، ۳۰ فروند اف-۷ان (تک‌کابین رزمی) و ۲۶ فروند نمونه آموزشی-رزمی آن یعنی اف‌تی-۷ان در سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۵ به نیروی هوایی ارتش تحویل شدند. از نخستین جنگنده‌های تحویلی برای تشکیل گردان‌های ۵۱ و ۵۲ شکاری تاکتیکی در پایگاه پنجم شکاری تاکتیکی در امیدیه استفاده شد. در حالی که ۱۶ فروند که عمدتا از نوع آموزشی-رزمی بودند، برای تشکیل یک گردان آموزشی فرماندهی هوایی در پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی تخصیص یافتند.

خریداری اف-۷ان و به‌کارگیری آن در نیروی هوایی ارتش ایران که روزگاری پیشرفته‌ترین جنگنده‌های آمریکایی را در اختیار داشت، با انتقادهای زیادی همراه شد؛ انتقادهایی که دلیل آن‌ها مانورپذیری کم، توانایی‌های رزمی محدود و لحاظ نشدن تدابیر ایمنی لازم در طراحی سامانه‌های مختلف این هواپیما به‌خصوص هیدرولیک آن وجود داشت. این جنگنده اگرچه برای رزم هوایی قابلیت‌ جنگنده‌های روز جهان را نداشت، نسخه آموزشی-رزمی آن در آن سال‌ها به نیروی هوایی ارتش ایران ظرفیت‌های بالایی برای آموزش بومی خلبانان هواپیماهای شکاری ارائه داد.

سوانح متعدد جنگنده‌های اف-۷ در نیروی هوایی ارتش

همان‌طور که در مقدمه به آن اشاره شد، از میان ۵۶ فروند جنگنده اف-۷ان و نمونه آموزشی-رزمی آن یعنی اف‌تی-۷ان تحویلی به ایران تا به امروز، ۱۵ فروند دچار سانحه شده‌اند. عمده این سوانح به علت نقص فنی بود اما شماری دیگر نیز به علت اشتباه خلبانان رخ داد؛ اشتباهی ناشی از مانورپذیری محدود این جنگنده. امری که خلبانی با آن را بسیار دشوار و پرواز با آن در شرایط بد جوی یا در صورت بروز نقص فنی را بسیار خطرناک می‌کند.

 ضعف‌های طراحی این جنگنده نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورهای جهان از جمله پاکستان، جان خلبانان زیادی را گرفت. در نتیجه، پاکستان سال‌ها است که روند بازنشسته و جایگزین کردن این جنگنده‌های فرسوده با جنگنده‌های پیشرفته جی‌اف-۱۷ای و نمونه آموزشی آن یعنی بی را آغاز کرده است.

به دنبال تعطیلی پایگاه پنجم شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش و واگذاری آن به نیروی پدافند هوایی ارتش در سال ۱۳۸۷، گردان‌های ۵۱ و ۵۲ شکاری تاکتیکی منحل و جنگنده‌های آن‌ها به اصفهان منتقل شدند. با توجه به قطع پشتیبانی فنی کشور سازنده، تعداد قابل‌توجهی از آن‌ها زمینگیر و در اصفهان دپو شدند تا با استفاده از قطعاتشان، شماری از هواپیماهای تک‌کابین اف-۷ان و نمونه آموزشی آن یعنی اف‌تی-۷ان برای امور آموزشی در گردان اف-۷ آموزشی فرماندهی هوایی استفاده شوند.

کاهش شمار اف-۷های عملیاتی کاهش میزان پروازهای آن در ایران را به همراه داشت و در نتیجه آن، میزان سوانح این نوع جنگنده در ایران کاهش یافت اما هرگز متوقف نشد. در سال‌های اخیر و پس از انحلال پایگاه پنجم شکاری، گردان ۸۴ آموزشی دو سانحه دیگر نیز داشت؛ سوانحی ناشی از نقص فنی که در آن‌ها، خلبانان با استفاده از صندلی‌های پران نجات پیدا کردند.

سانحه نخست برای هواپیمای شماره ۷۷۱۸-۳ ملقب به ایران‌پیما (به علت رنگ سفید و قرمز این لقب به آن داده شد) در ساعت ۹:۵۸ روز هشتم اردیبهشت ۱۳۹۵ در حوالی شهرستان نایین رخ داد و سانحه دیگر برای هواپیمای ۷۷۲۳-۳ در ساعت ۱۲:۲۰ روز دوازدهم خرداد ۱۳۹۷ در حدود ۲۰ کیلومتری حسن‌آباد جرقویه علیا (محدوده مزرعه رضاییه) در اطراف اصفهان اتفاق افتاد. سانحه نخست به دلیل از دست رفتن سامانه هیدرولیک و سانحه دوم به علت نقص فنی در موتور پیش آمد.

به نظر می‌رسد برخلاف سوانح گذشته، سانحه‌ای که روز سه‌شنبه، سوم خرداد ۱۴۰۱، در میدان تیر انارک رخ داد، به علت دید پایین ناشی از تمرین تیراندازی در شرایط دید ناکافی رخ داده باشد. امری که نشان‌دهنده برنامه‌ریزی اشتباه و انجام نشدن پرواز شناسایی وضعیت آب‌وهوا در  پایگاه هشتم شکاری پیش از اعزام این دو خلبان به همراه جنگنده‌ برای تمرین تیراندازی رخ داد.

آخرین استوری ستوان‌یکم محمد جواد بای در اینستاگرام پیش از سانحه - Social Media

نیروی هوایی ارتش هم‌اکنون ۲۹۶ فروند هواپیمای جنگنده در اختیار دارد که تنها ۱۵۱ فروند از آن‌ها عملیاتی‌اند. ۴۱ فروند از آن‌ها از نوع اف-۷ان و اف‌تی-۷ان‌اند که هم‌اکنون تنها ۱۱ فروند از آن‌ها در خدمت گردان ۸۴ آموزشی فرماندهی هوایی عملیاتی قرار دارند؛ جنگنده‌هایی با مانورپذیری محدود که آموزش خلبانی با آن‌ها را بسیار دشوار و تمرین تیراندازی، شلیک راکت و بمباران با آن‌ها را خطرناک می‌کند.

رژیم جمهوری اسلامی از یک سو با اتخاذ سیاست خارجی خصمانه و دشمنی با ایالات متحده آمریکا و تمایل نداشتن به اختصاص بودجه برای بازسازی توان رزمی ازدست‌رفته نیروی هوایی ارتش از سوی دیگر سبب شد تا این نیرو امروز با چنین سوانحی مواجه شود؛ سوانحی مرگبار ناشی از به‌کارگیری هواپیماهای فرسوده و قدیمی چون اف-۷ان و نمونه آموزشی آن.