جواد اوجی، وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران، روز دوشنبه، ۱۴ شهریور ۱۴۰۱، گفت:«ما همواره به‌عنوان یک تولید‌کننده عمده نفت و فراورده‌های نفتی در جهان، آمادگی داریم به دور از سیاسی‌کاری به نقش خود در عرضه نفت و افزایش امنیت انرژی در جهان کمک کنیم.» او همچنین در ادامه اظهاراتش در این زمینه مدعی شد: «بازار جهانی انرژی نیازمند افزایش عرضه نفت از سوی ایران است.»

وزیر نفت جمهوری اسلامی در حالی چنین ادعایی را مطرح می‌کند که مقام‌های حکومت ایران در حال حاضر امیدوارند از بحران انرژی فعلی در جهان به‌عنوان اهرم فشاری علیه اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا استفاده کنند و به این واسطه امتیازهای مدنظرشان در مذاکرات مربوط به احیای برجام را بگیرند.

محمد مرندی، مشاور هیئت مذاکره‌کننده جمهوری اسلامی ایران، نیز با انتشار توییتی در روز یکشنبه نوشت زمستانی سخت در انتظار کشورهای اروپایی است و با توجه به این امر، اگر تهران تا فرارسیدن فصل سرد مقاومت کند می‌تواند امتیازهای مدنظرش را از کشورهای غربی بگیرد.

امتیازهای مدنظر مرندی مواردی است که مقام‌های جمهوری اسلامی ایران بارها آن را به زبان آورده‌اند. به‌همین جهت می‌توان تازه‌ترین اظهارات ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه دولت ابراهیم رئیسی، را نیز در همین راستا تحلیل کرد. او در نشست خبری روز دوشنبه در مورد فرایند مذاکرات احیای برجام به خبرنگارها گفت:«مهمترین دستور کار ما بحث تضمین است. اگر چارچوب تضمین، چارچوب محکمی نباشد، امکان دارد ما شاهد اقدامات متضرر در آینده باشیم.»

کنعانی تضمین‌های مدنظر جمهوری اسلامی ایران را اینطور توضیح داد:«موضوع تضمین دو وجه دارد؛ اول تضمین لغو تحریم‌ها است به‌گونه‌ای که ایران از مزایای برجام به‌طور کامل منتفع شود، دوم بحث مسئله هسته‌ای و دور کردن آژانس از رفتار سیاسی است و اینکه اساسا اتهامات سیاسی در مناسبات ایران و آژانس باعث خلل در اجرای توافق شود.»

یکی از موارد اختلاف میان تیم مذاکره کننده حکومت ایران با کشورهای غربی بر سر شبهه‌هایی است که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره ذرات اورانیوم کشف شده در سه سایت هسته‌ای جمهوری اسلامی دارد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، با استناد به مدارکی که به‌وسیله دولت اسرائیل در اختیار جامعه بین‌المللی قرار گرفت، ادعا می‌کند ردِ اورانیوم‌های کشف شده در این سایت‌ها نگرانی آژانس در مورد احتمال ابعاد نظامی فعالیت هسته‌ای تهران را افزایش داده است.

کانون بحران: اختلاف با آژانس

هفته گذشته برخی رسانه‌ها از ارائه گزارش محرمانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ارتباط با آخرین وضعیت برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران خبر دادند. خبرگزاری رویترز روز دوشنبه، ۷ شهریور ۱۴۰۱، از محتوای این گزارش محرمانه نوشت و تاکید کرد حکومت ایران سطح غنی‌سازی اورانیوم را در مجتمع زیرزمینی نطنز افرایش داده است؛ موردی که با افزایش نگرانی‌های جامعه بین‌المللی در مورد ابعاد نظامی برنامه هسته‌ای تهران همراه بود.

دو روز پس از انتشار خبر مربوط به گزارش محرمانه آژانس، وبسایت آکسیوس از تاکید ایالات متحده آمریکا بر اهمیت تحقیقات آژانس در مورد فعالیت‌های هسته‌ای تهران خبر داد. به‌گزارش این وبسایت، دولت آمریکا از طریق واسطه‌هایش به جمهوری اسلامی گفته است که مرتبط کردن اختلاف‌هایش با آژانس به موضوع احیای برجام، می‌تواند به‌تعویق افتادن لغو تحریم‌های آمریکا علیه حکومت ایران را در پی داشته باشد.

این مقام آمریکایی در توضیح نکته مدنظرش به آکسیوس گفت:« ما به ایرانی‌ها گفتیم حل مشکل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به خودشان بستگی دارد و هیچ دلیلی وجود ندارد که این موضوع به روز احیای برجام مرتبط شود. اگر [حکومت] ایران این دو موضوع را به یکدیگر مرتبط کند، با خطر به تعویق افتادن لغو تحریم‌ها مواجه می‌شود.»

اما مقام‌های جمهوری اسلامی ایران می‌گویند آژانس بین‌المللی انرژی اتمی موضوع مربوط به ابعاد نظامی فعالیت‌های هسته‌ای تهران را تحت تاثیر فشارهای اسرائیل مطرح می‌کند و تلاش می‌کنند تا سئوال‌های طرح شده از سوی آژانس را نوعی رفتار سیاسی در قبال حکومت ایران جا بزنند. بنابراین جمهوری اسلامی با توسل به این توجیه سطح همکاری با آژانس را به‌شدت کاهش داده و با خاموش کردن دوربین‌های نظارتی نصب شده در سایت‌های هسته‌ای‌اش، عملا راه نظارت آژانس بین‌المللی بر برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی را بسته‌ است.

به‌نظر می‌رسد شاکله دومین پاسخ مقام‌های جمهوری اسلامی ایران به پیش‌نویس ارائه شده از سوی اتحادیه اروپا به‌منظور احیای برجام نیز بر همین رویکرد استوار باشد؛ پاسخی که ناامیدی کشورهای غربی را درپی داشته است. بر اساس گزارش‌‌های منتشر شده در روزهای اخیر، تمامی طرف‌های غربی مذاکرات، پاسخ تهران را «ناامیدکننده» و «غیرسازنده» ارزیابی کرده‌اند.

آخرین اظهارات مقام‌های غربی در این زمینه به گفته‌های روز دوشنبه جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، مربوط می‌شود. بورل، که در جمع خبرنگارهای حاضر در بروکسل صحبت می‌کرد، نسبت به احیای برجام در کوتاه‌مدت ابراز ناامیدی کرد. به‌گفته بورل، در حال حاضر شانس توافق میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا پایین آمده است.

بورل خطاب به خبرنگارها گفت:«اگر در فرایند [مذاکرات] همگرایی به‌وجود نیاید، کل این فرایند به‌خطر می‌افتد.» او در ادامه این بخش از اظهاراتش تاکید کرد اگر هدفْ انعقاد توافق در کوتاه‌مدت باشد، این اتفاق به‌زودی رخ نخواهد داد.

در پیوند با این موضوع می‌توان به اظهارات رابرت منندز، رئیس کمیته روابط خارجی مجلس سنای آمریکا، نیز اشاره کرد. به‌گزارش روزنامه اورشلیم‌پست، او در جریان یک نشست خبری ابراز امیدواری کرد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از تحقیقاتش در مورد پرونده هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران عقب‌نشینی نکند و تا مشخص شدن وضعیت سایت‌های گزارش نشده متعلق به حکومت ایران تحقیقاتش را ادامه دهد. به‌گفته این سناتور آمریکایی، اگر پرونده مربوط به فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران به یک نتیجه مشخص نرسد، توافق معنایی نخواهد داشت چون، به‌گفته منندز، حکومت ایران در پی دستیابی به تسلیحات اتمی است.

زیاده‌خواهی «نظام مقدس»

با این‌حال برخی منابع خبری، که توانسته‌اند متن پیشنهادی اتحادیه اروپا را بخوانند، از امتیازهای قابل توجه طرف‌های غربی مذاکرات به جمهوری اسلامی ایران نوشته‌اند.

بر اساس گزارش پولتیکو، ارزیابی‌های این وبسایت از پیش‌نویس پیشنهادی اتحادیه اروپا در مورد احیای برجام، نشان می‌دهد که این متن از یک‌سو حاوی کاهش تحریم‌های ایالات متحده آمریکا علیه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است و از سوی دیگر به‌ جمهوری اسلامی ایران اجازه می‌دهد که، تا حد زیادی، تحقیقات آژانس شانه خالی کند.

به‌گزارش پولتیکو، با توجه به اینکه پیش‌نویس پیشنهادی اتحادیه اروپا در هماهنگی و مشورت با ایالات متحده آمریکا تهیه شده است، به‌نظر می‌رسد دولت جو بایدن، رئیس جمهوری آمریکا، نیز با امتیاز دادن به جمهوری اسلامی ایران، خاصه از طریق کاهش تحریم‌های اعمال شده بر سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، موافق باشد.

در صورت صحت اطلاعات مطرح شده در گزارش وبسایت پولتیکو، می‌توان گفت رویکرد اخیر دولت فعلی آمریکا در تضاد با روحِ اظهارات پیشین مقام‌های این دولت در مورد سپاه پاسداران قرار دارد.

رئیس جمهوری ایالات متحده آمریکا در گفتگویی که روز ۱۳ ژوییه ۲۰۲۲ با کانال ۱۲ اسرائیل داشت، تاکید کرد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را در فهرست نیروهای تروریستی آمریکا نگه خواهد داشت، ولو اگر چنین اقدامی باعث شود تا جمهوری اسلامی توافق احیای برجام را امضا نکند؛ موضوعی که تام نایدس، سفیر ایالات متحده آمریکا در اسرائیل، نیز بار دیگر در روز دوشنبه بر آن تاکید کرد.

جان کربی، سخنگوی شورای امنیت ملی کاخ سفید، نیز در اوایل ماه گذشته میلادی به‌صراحت اعلام کرد سپاه پاسداران جزو نیروهای تروریستی است و در فهرست تحریم‌ها باقی خواهد ماند. او در سوم اوت ۲۰۲۲ گفت:«همانطور که رئیس جمهوری به‌طور واضح گفت، نام سپاه پاسداران در فهرست سازمان‌های تروریستی باقی می‌ماند.»

با این‌وجود گزارش پولتیکو نیز تاکید می‌کند اگرچه متن پیشنهادی اتحادیه اروپا به‌منظور احیای توافق برجام به لغو مستقیم تحریم‌های اعمال شده بر سپاه پاسداران منجر نخواهد شد، اما امتیازهای در نظر گرفته شده در این متن «اثر بخشی» تحریم‌های ایالات متحده آمریکا علیه سپاه را کاهش می‌دهد.

بر اساس متن پیش‌نویس ارائه شده از سوی اتحادیه اروپا، افراد و شرکت‌های اروپایی و آمریکایی می‌توانند بدون ترس از مواجه شدن با تحریم‌های ایالات متحده با شرکت‌هایی که طرف معامله سپاه پاسداران هستند به دادوستد بپردازند، تنها به این شرط که شرکت‌های مورد نظر در فهرست تحریم‌ها قرار نداشته باشند.

این امتیاز به امپراطوری اقتصادی تحت کنترل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی کمک می‌کند تا شبکه‌هایی که در سال‌های اخیر به‌منظور دور زدن تحریم‌ها ساخته است را فعال نگه دارد؛ شبکه‌هایی گسترده که وزارت خزانه‌داری آمریکا در سال‌های اخیر به‌صورت مرتب آنها را زیر نظر داشته و در بسیاری موارد نام‌شان را در فهرست تحریم‌هایش گنجانده است.

روزنامه وال‌استریت ژورنال در ۲۲ ژوئن ۲۰۲۲، با انتشار گزارشی تحقیقی از نقش نظام بانکی بین‌المللی در «مقاومت تهران در برابر فشار آمریکا» نوشت. این گزارش، که بر اساس گفتگو با دیپلمات‌های غربی، مقام‌های اطلاعاتی و مطالعه اسناد برخی بانک‌ها و شرکت‌ها تهیه شده بود، ادعا می‌کرد مجموعه‌ای از بانک‌های غرب، خاورمیانه و چین به مراکز صنعتی و انرژی متعلق به جمهوری اسلامی ایران کمک کرده‌اند تا تحریم‌ها را دور بزند.

وال‌استریت ژورنال در این گزارش نوشت، این بانک‌ها به حکومت ایران این امکان را می‌دهند تا از طریق شبکه‌ای از شرکت‌های نیابتی، صرافی‌ها و شرکت‌های میانجی، در سال میلیاردها دلار نقل‌وانتقال مالی انجام دهد.

یک هفته پیش از انتشار گزارش پولتیکو، روزنامه وال‌استریت‌ ژورنال نیز نوشت طرف‌های غربی مذاکرات پیشنهاد داده‌اند اگر جمهوری اسلامی به پرسش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پاسخ دهد و به «شفاف‌سازی» موضوع کمک کند، ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی نیز از شورای حکام تقاضا می‌کنند تا تحقیقات آژانس در مورد فعالیت‌های هسته‌ای حکومت ایران در سال‌های گذشته را متوقف کند؛ امری که پولتیکو نیز در ارزیابی‌اش از پیش‌نویس ارائه شده از سوی اتحادیه اروپا به آن اشاره دارد.

با این‌حال از مجموع شواهد موجود چنین برمی‌آید که کش‌وقوس‌های مربوط به مذاکرات احیای برجام ناشی از زیاده‌خواهی هیئت حاکمه جمهوری اسلامی ایران باشد. به این‌معنا، همانطور که پیش‌تر نیز اشاره شد، مقام‌های حکومت ایران گمان می‌کنند می‌توانند از بحران موجود در بازار انرژی جهان اهرم فشاری علیه غرب بسازند؛ تحلیلی که شماری از ناظران بین‌المللی در روزهای اخیر بر غیرواقعی بودن آن انگشت گذاشته‌اند.

اصرار بر ارزیابی غلط یا عقب‌نشینی؟

روزنامه نیویورک تایمز، با انتشار گزارشی در روز اول سپتامبر ۲۰۲۲ به بررسی این موضوع پرداخت. نویسندگان این گزارش مدعی شده‌اند که اروپا نیازی به انرژی‌های تحت کنترل جمهوری اسلامی ایران ندارد. بر اساس این گزارش، نیاز اصلی بازار اروپا در فصل سرما گاز است نه نفت، و با توجه به پایین بودن ظرفیت‌های تولید گاز در ایران و همچنین کمبود گاز در داخل کشور، جمهوری اسلامی ایران نقش تعیین‌کننده‌ای در این معادله نخواهد داشت.

این گزارش در عین‌حال می‌نویسد، جمهوری اسلامی ایران حداکثر می‌تواند ۱.۳ میلیون بشکه نفت به بازار جهانی اضافه کند که این رقم فقط پاسخگوی یک درصد نیاز بازار جهانی انرژی محسوب می‌شود و در سال ۲۰۲۳ تنها می‌تواند بین ۵ تا ۱۰ دلار بر قیمت هر بشکه نفت تاثیر بگذارد.

بر اساس گزارش نیویورک‌تایمز، عربستان سعودی، در مقام بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت جهان، نیز تهدید کرده که تولید نفتش را کاهش می‌دهد تا قیمت‌ جهانی نفت بالا بماند؛ وعده‌ای که در روز دوشنبه به آن عمل شد.

وزیر انرژی عربستان سعودی، در روز دوشنبه گفت کشورهای عضو اوپک‌پلاس در ماه اکتبر ۱۰۰ هزار بشکه کمتر تولید خواهند کرد. به‌گفته او این تصمیم نشان‌دهنده اراده این گروه از کشورهای تولید‌کننده نفت است و آنها از تمام ابزارهای خود به‌منظور مقابله با کاهش جهانی قیمت نفت استفاده می‌کنند؛ امری که از نظر وزیر انرژی عربستان سعودی ضامن ثبات بازار نفت جهانی خواهد بود.

با این‌حال اگرچه آخرین اظهارات مقام‌های جمهوری اسلامی ایران در روز دوشنبه از پافشاری آنها بر ارزیابی نادرست‌شان از وضعیت پیش‌رو حکایت دارد، اما شاید بتوان مطلبی که روز یکشنبه در حساب کاربری رهبر جمهوری اسلامی منتشر شد را نشانه‌ای از عقب‌نشینی اسلامگراهای حاکم بر ایران تعبیر کرد.

حساب کاربری علی خامنه‌ای بخشی از سخنان او در مورد صلح امام دوم شیعیان با معاویه، که در سال ۱۳۶۹ ایراد شده است، را بازنشر کرد. خامنه‌ای در بخشی از این سخنرانی می‌گوید:«صلح را تنها امام حسن نکرد، امام حسن و امام حسین این کار را کردند.»

بازنشر این بخش از سخنان علی خامنه‌ای گفته‌های او در سال ۱۳۹۴ و پس از پذیرش توافق برجام را به یاد می‌آورد. خامنه‌ای در آن سال ضمن اشاره به صلح امام دوم شیعیان با حکومت معاویه از «نرمش قهرمانانه» نظام جمهوری اسلامی ایران در برابر غرب سخن گفت و به این ترتیب، در توجیه توافق هسته‌ای نظام تحت امرش با قدرت‌های جهانی، تفسیری ایدئولوژیک ارائه داد؛ موضوعی که شاید مقدمه‌ای باشد بر نوشیدن «جام زهر» در روزهای آینده.