اقتصاد عراق در دهه‌های اخیر همیشه به صادرات نفت وابسته بود. افزایش قیمت نفت در این سال‌ها باعث شتاب گرفتن برخی پروژه‌های کلیدی در شهرهای بندری عراق شد که این طرح‌ها پس از بهره‌برداری، از لحاظ ژئوپلیتیکی و اقتصادی مزایایی زیادی برای عراق خواهند داشت و در عین حال به کاهش اهمیت برخی بندرها و مسیرهای ارتباطی در کشورهای همسایه عراق نیز منجر می‌شوند. به نوعی، پس از بهره‌برداری از طرح‌های در دست احداث عراق، توازن قوا در بعد مسیرهای تجارت به نفع عراق تغییر خواهد کرد.
توسعه بندر فاو زنگ خطری برای بندرهای ایران است؟
بحث توسعه بندر فاو از سال ۲۰۱۰ (۱۳۸۹) به یکی از اولویت‌های دولت عراق تبدیل شد اما مرحله اجرایی پروژه ساخت بندر بزرگ فاو رسما در فروردین ۱۴۰۰ و در جریان سفر نخست‌وزیر وقت عراق به بصره شروع شد. با توجه به روابط خوب عراق با کشورهای غربی و شرق آسیا، بغداد به‌راحتی توانست شرکت‌های خارجی را در طرح‌های توسعه بندر فاو جذب کند.
دولت عراق برای اجرای فاز نخست بندر فاو با شرکت کره‌ای دوو قراردادی منعقد کرد. بر اساس این قرارداد، شرکت دوو مسئول ساخت پنج اسکله تخلیه کشتی و محوطه بزرگ انبار کانتینر خواهد بود و کار ساخت مرحله اول بندر فاو چهار سال طول خواهد کشید. ارزش این قرارداد ۲.۷ میلیارد دلار بود.
در مورد طرح توسعه بندر فاو باید گفت که با احداث تدریجی ۱۰۰ اسکله در این بندر این شهر به یک مرکز بزرگ حمل‌ونقل در منطقه تبدیل خواهد شد. اینمار الصافی، مدیر اطلاعات شرکت عمومی بندرها در عراق، وابسته به وزارت حمل‌ونقل، سپتامبر ۲۰۲۱ در این مورد به رسانه‌ها گفت که اکنون کار برای ساخت یکی از بزرگترین تونل‌های زیردریایی جهان که بندر جنوبی فاو را به بندر ام قصر و سایر مناطق نزدیک می‌کند، در حال اجرا است. با احداث این ۱۰۰ اسکله، بندر فاو سالانه ظرفیت جابه‌جایی ۹۹ میلیون تن کالا را خواهد داشت که آن را به یکی از بزرگترین پایانه‌های کانتینری جهان تبدیل می‌کند.
نقش مهم بندر فاو در مگاپروژه راه ابریشم جدید چین (یک جاده، یک کمربند)
یکی از اهداف اصلی دولت عراق برای سرمایه‌گذاری عظیم در زیرساخت‌های بندر فاو بهره‌گیری از امکانات این بندر در مگاپروژه راه ابریشم جدید چین است. حتی دولت عراق در سال‌های گذشته سعی کرد تا با اعطای پروژه بندر فاو به شرکت‌های چینی این بندر را به نقطه اتصال ابرپروژه راه ابریشم جدید بین دو قاره آسیا و اروپا تبدیل کند.
در سال ۲۰۱۹ و در جریان سفر عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر سابق عراق، به چین توافق‌نامه همکاری بلندمدت دو کشور در زمینه اقتصادی و فنی‌ــ‌مهندسی به امضا رسید و این توافق‌نامه شرایط را برای حضور شرکت‌های چینی در طرح توسعه بندر فاو هموارتر کرد؛ هرچند آمریکا به‌شدت مخالف حضور چین در طرح توسعه بندر فاو بود.
کامبیز مالکی‌زاده، مدیرکل بندرها و دریانوردی آبادان، اوایل دی‌ماه با اشاره به روند تکمیل حدود ۹۰ پست اسکله در بندر فاو عراق، درباره فرصت‌ها و تهدیدهای طرح توسعه بندر فاو برای آینده بندرهای ایران هشدار داد. به گفته مالکی‌زاده، «دولت عراق قرار است تا سال ۲۰۲۷ یک شهر لجستیکی با تمام امکانات در این منطقه احداث کند که این پروژه پس از تکمیل، بازار منطقه شمال خلیج فارس را تحت تاثیر قرار خواهد داد. البته سازمان بندرها برای مقابله، ساخت بندر بزرگ خلیج فارس را در نظر گرفته است که دو هزار و ۴۰۰ هکتار اراضی در یک قطعه و ۷۰۰ هکتار به بندر امام خمینی اضافه می‌کند».
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
با توجه به نزدیکی بندر فاو به بندرهای استان خوزستان، اقتصاد این منطقه و در کل موقعیت راهبردی این استان با بهره‌برداری از پروژه توسعه بندر فاو عراق متضرر خواهد شد. در مورد اهمیت بندرهای خوزستان باید اشاره کرد که ٢۵ درصد سواحل ایران به طول یک هزار و ١٨۶ کیلومتر در استان خوزستان واقع شده و این استان در مجموع دارای ٣٠٠ کیلومتر مرز دریایی است.
بهروز آقایی، مدیرکل بندرها و دریانوردی استان خوزستان، با اشاره به ظرفیت ۸۰ میلیون تنی بندرهای خوزستان گفت که در این میان، ظرفیت بندر امام ۶٠ میلیون تن است. به گفته آقایی، «عملکرد کانتینری بندرهای عراق از کل عملکرد بندرهای جنوبی ایران بیشتر است. بندرهای ایران در شمال و جنوب قادرند در کریدورهای منطقه نقش ایفا کنند؛ یعنی مثلا بندر چابهار می‌تواند بار‌های شرق خزر را پوشش دهد و بندر امام بار‌های ترانزیتی غرب این دریا را حمل خواهد کرد».
توسعه بندر امام خمینی
برخورداری از زیرساخت‌های بندری همواره یکی از شاخصه‌های مهم در بازارهای تجاری بوده است. ایران در دهه‌های گذشته در بندرهای شمال و جنوب ایران سرمایه‌گذاری زیادی کرد. البته سیاست خارجی تنش‌زای جمهوری اسلامی باعث شد تا بندرهای ایران علی‌رغم موقعیت ممتاز در منطقه، نتوانند مثل کشورهای همسایه در تجارت منطقه‌ای و جهانی نقش مهمی ایفا کنند.
با روی کار آمدن دولت ابراهیم رئیسی، ادعا شد بندر امام خمینی یکی از نقاط قوت تصمیم‌گیری‌های دولت سیزدهم در دیپلماسی اقتصادی خواهد بود. به گفته بهروز آقایی، «ظرفیت سالیانه مخازن بندر امام خمینی بیش از هشت میلیون تن است که تا ۲۹ میلیون تن هم قابل‌افزایش است و هم‌اکنون ظرفیت پذیرش کشتی‌های ۴۵ هزار تن و بالاتر را دارد که باید ارتقا یابد. بندر امام خمینی برای صادرات محصولات پتروشیمی نیز پتانسیل خوبی دارد».
پیام برزگر، مدیرعامل سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی بندر امام خمینی، هم از تعداد اسکله‌های متنوع با عمق مناسب به‌منظور پهلوگیری کشتی‌های بزرگ و متوسط خبر داد. او شرایط موجود برای حضور کشتی‌هایی با ظرفیت‌های مختلف در اسکله‌های بندر امام خمینی را فرصت مناسبی برای صادرات محصولات پتروشیمی دانست.
ایران در سال‌های گذشته به‌تدریج از کریدورهای ارتباطی منطقه حذف شد و کشورهای همسایه آن مثل عراق و ترکیه با توجه به روابط خوبشان با کشورهای غربی، توانستند منابع مالی لازم برای تکمیل پروژه‌های متعدد ارتباطی موردنیاز در کریدورهای ارتباطی از جمله راه‌آهن، بندر و بزرگراه را جذب کنند اما جمهوری اسلامی در این مورد نتوانست موفق عمل کند.
توسعه بندر فاو زنگ خطری جدی برای بندرهای جنوبی ایران خواهد بود. برای درک بهتر اهمیت طرح توسعه بندر فاو می‌توان به تبدیل شدن این بندر به مسیر جدید ترانزیت بین هند و کشورهای عرب و کشورهای حوزه مدیترانه اشاره کرد. اگر این پروژه طبق برنامه عملیاتی شود، هند خواهد توانست در کنار کریدور هندــ‌عرب‌ــمدیترانه مسیر جدیدی را برای ترانزیت کالا به اروپا در اختیار داشته باشد. کریدور هندــ‌عرب‌ــمدیترانه از بندرهای موندرا و بمبئی و سایر بندرهای هند آغاز می‌شود و با عبور از بندرهای امارات و سپس گذر ریلی از عربستان و اردن در نهایت به بندر حیفا و از آنجا به بندر پیرائوس یونان و سپس اروپا وصل می‌شود.
در مورد هند باید در نظر داشت که این کشور می‌خواست با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های بندر چابهار از امکانات این بندر برای صدور کالا و خدمات به آسیای میانه بهره گیرد و در ضمن مواد اولیه لازم را نیز را از آن منطقه وارد کند. اما اردیبهشت ۱۴۰۱ منابع هندی گزارش دادند که این کشور بدون استفاده از مسیر ایران و با نادیده گرفتن «توافق چابهار» ده‌ها کانتینر حاوی مواد غذایی را از طریق گرجستان به روسیه ارسال کرده است.
شهریار افندی‌زاده، معاون وزیر راه و شهرسازی، در تیرماه از مذاکره ایران با چین برای تبدیل ایران به هاب ترانزیت کریدور شرق‌ــ‌غرب با توجه به زیرساخت‌ها، امکانات و برنامه‌های آتی خبر داد. هرچند چین ترجیح می‌دهد مگاپروژه راه ابریشم از کشورهایی عبور کند که هم شرایط برای جذب سرمایه‌گذاری شرکت‌های چینی در آن‌ها فراهم باشد و هم سیاست خارجی این کشورها موقعیت پروژه راه ابریشم چین را با تهدید جدی روبرو نکند.
نکته‌ای که باید به آن اشاره کرد این است که سیاست خارجی جمهوری اسلامی به حذف تدریجی ایران از کریدورهای ارتباطی در منطقه منجر شده است. طرح توسعه بندر فاو نیز باعث خواهد شد تا هم موقعیت ایران در کریدورهای ترانزیتی بیش از بیش کاهش یابد و هم عراق در ترانزیت دریایی کالا و خدمات فرصت‌های پیش روی ایران را تصاحب کند.
بدون داشتن تعامل با قدرت‌های بزرگ و بدون داشتن سیاست خارجی مبتنی بر منافع ملی در سال‌های آینده، مردم ایران از دست رفتن فرصت‌های متعدد در همه زمینه‌ها را شاهد خواهند بود. جهانی شدن بندر فاو در سایه بی‌تدبیری دولتمردان ایرانی مرحله‌به‌مرحله در حال اجرایی شدن است.
