یکشنبه گذشته، درست یک هفته مانده به انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی ترکیه، رویدادهایی ناگوار و نگران‌کننده در این کشور رخ داد. ترکیه در تاریخ خود خشونت سیاسی زیادی دیده که اوجش اواخر دهه ۱۹۷۰ بود اما حالا که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری اقتدارگرا، به سرنوشت‌ساز‌ترین انتخابات دوران خود نزدیک می‌شود، نگرانی از اینکه موج جدیدی از خشونت دربگیرد، بالا رفته است.

روز یکشنبه اکرم امام‌اوغلو، شهردار استانبول و نامزد معاونت رئیس‌جمهوری، که برای شرکت در کارزار انتخاباتی کمال قلیچ‌داراوغلو، نامزد حزب جمهوری‌خواه خلق برای ریاست‌جمهوری، به شهر ارزروم در شرق این کشور رفته بود، ناگهان با سنگ و باتوم هدف حمله گروهی از افراد قرار گرفت. نیروهای انتظامی جلو این حملات را نگرفتند و امام‌اوغلو مجبور شد به سخنرانی‌اش پایان دهد و چند نفر از حامیانش زخمی شدند. جوری که از فیلم‌ها برمی‌آید، حمله‌کنندگان نوجوانانی بودند که برخی پرچم حزب حرکت ناسیونالیستی را در دست داشتند؛ جریان پان ترکیستی وابسته به سازمان «گرگ‌های خاکستری» که  با اردوغان در ائتلاف است.

واکنش دولت اردوغان به این حمله از خود حمله نگران‌‌کننده‌تر بود. سلیمان سویلو، وزیر کشور که از نزدیک‌ترین‌ها به اردوغان است، مدعی شد امام‌اوغلو خودش این حمله را سازمان داده و او را متهم کرد که «از بزرگ‌ترین متقلبان تاریخ ترکیه» است. تبلیغات دولت بر برخی از مردم هم به‌روشنی اثر داشت؛ چرا که بسیاری از طرفداران اردوغان در گفت‌وگو با رسانه‌ها، گفتند که امام‌اوغلو را مقصر می‌دانند یا اصلا ماجرا را باور نمی‌کنند.

اما واکنش اپوزیسیون جالب توجه بود. امام‌اوغلو با انتقاد از وزیر کشور او را «دروغگو» و «تهمت‌زن» خواند. او پس از بازگشت از ارزروم، در استانبول با استقبال گسترده هوادارانش مواجه شد و آنجا بود که گفت: «این مرد بی‌شرم، دروغگو و تهمت‌زن است و اخلاقیاتش را از دست داده است». مردم با شعارهای «عدالت، حقوق و قانون» از شهردار محبوبشان استقبال کردند.

سپس نوبت قلیچ‌داراوغلو بود تا در پیامی ویدیویی دو حرکت مهم انجام دهد. او اولا حمله را محکوم کرد و توضیح داد که گروه‌های مافیایی مختلف که سال‌ها است در همکاری با دولت اردوغان تحرکاتی اینچنینی ترتیب می‌دهند، مسئول آن بوده‌اند. دوم اینکه به مردم تاکید کرد خونسردی خود را از دست ندهند و پاسخشان به این حرکت تنها حضور قوی‌تر پای صندوق‌های رای باشد و به هیچ وجه جواب خشونت را با خشونت ندهند.

قلیچ‌داراوغلو در این پیام ویدیویی گفت: «ترکیه کشوری است با اکثریت اهل خرد و منطق و اکثریت به این شر پایان می‌دهند. هموطنان عزیزم! بر روز ۱۴ مه [انتخابات] تمرکز کنید. هر موضوع دیگری چیزی به‌جز جزئیات نیست. عصبانی نشوید، ناراحت نشوید. مردم خود را دوست داشته باشید و در آغوش بکشید. دقیقا همین کار است که آن گروه‌های تروریستی را ناراحت می‌کند و من بهترین آرزو را برای فرزندم، اکرم، دارم. ایجاد تغییر در کشور هزینه دارد و ما همه آماده‌ایم که این هزینه را پرداخت کنیم.»

با این حساب، نامزد ریاست‌جمهوری اپوزیسیون ترکیه کوشید نگذارد کشورش به دوری از خشونت سیاسی وارد شود. او روز سه‌شنبه پیام دیگری منتشر کرد و طرفداران اردوغان را «ائتلافی از تندروها» نامید که «حاضرند کارهای وحشتناک انجام دهند» و بدین‌سان کوشید صف وسیع هواداران اپوزیسیون را از این شیوه‌ها جدا کند. او در ضمن تاکید کرد: «ما باید در دور اول پیروز شویم و در انتخابات پارلمانی هم حداکثر تعداد کرسی‌ها را به دست آوریم». این سیاستمدار چپ میانه وعده داد که با کنار زدن اردوغان به سایر طرف‌های سیاسی اجازه حضور خواهد داده شد و مهم آن است که اپوزیسیون با قدرت در انتخابات ظاهر شود تا بتواند به پیروزی برسد و به اقتدارگرایی دوران اردوغان پایان دهد.

هویج و چماق

اردوغان در روزهای مانده به انتخابات برای رسیدن به پیروزی و حفظ کرسی ریاست‌جمهوری ترکیب‌های مختلفی از هویج و چماق را استفاده می‌کند. حمله ارزروم یکی از موارد چماق بود اما مهم‌ترین مورد «هویج» افزایش ۴۵ درصدی حقوق کارمندان دولت درست پنج روز پیش از انتخابات بود؛ حرکتی آشکارا انتخاباتی که طی آن حداقل حقوق کارمندان دولت ۱۵ هزار لیر ترکیه معادل حدود ۷۷۰ دلار آمریکا می‌شود.

چماق دیگر موردعلاقه هواداران اردوغان این است که بکوشند اپوزیسیون را به حمایت از حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) متهم کنند؛ نیروی مسلحی که سال‌ها است با دولت ترکیه در نزاع است و این کشور به اضافه آمریکا و بسیاری کشورهای دیگر آن را گروهی تروریستی می‌دانند؛ اما واقعیت این است که پ‌ک‌ک از قلیچ‌داراوغلو حمایتی نکرده و این حزب دموکراتیک خلق‌ها است (نیرویی چپ‌گرا با محوریت کردهای ترکیه) که اعلام کرده از قلیچ‌داراوغلو حمایت می‌کند و این باعث شده است دولت بکوشد اپوزیسیون را به پ‌ک‌ک وصل کند.

صلاح‌الدین دمیرتاش، رهبر سابق حزب دموکراتیک خلق‌ها که در دوره‌های قبلی خود نامزد ریاست‌جمهوری بود، اکنون در زندان است. این رهبر جوان که روزگاری‌ به «اوبامای کردها» معروف شده بود، حالا از داخل سلولش در زندان بارها از مردم خواسته است در انتخابات ریاست‌جمهوری به قلیچ‌داراوغلو رای بدهند. این بارزترین نمونه حمایت انتخاباتی این حزب کردمحور از نامزد حزب آتاتورک در انتخابات ریاست‌جمهوری است؛ در واقع ائتلاف علیه اردوغان به‌قدری وسیع شده که حالا پیروان آتاتورک و عبدالله اوجالان را کنار هم قرار داده است.

با این حال اردوغانی‌ها می‌کوشند از همین رابطه برای ضربه زدن به اپوزیسیون استفاده کنند. جلال آدان، معاون رئیس مجلس، روز سه‌شنبه گفت اگر دادگاه قانون اساسی حزب دموکراتیک خلق‌ها را ممنوع نکند، خود این دادگاه باید تعطیل شود. این در حالی است که پرونده تعطیلی این حزب همچنان در این دادگاه در جریان است و همین است که نامزدهای حزب تحت لوای حزب خواهر آن یعنی حزب چپ سبز در انتخابات پارلمانی شرکت خواهند کرد.

از سوی دیگر، بن‌علی ییلدیریم، نخست‌وزیر سابق و معاون رئیس حزب عدالت و توسعه (حزب اردوغان)، روز سه‌شنبه گفت: «برای اولین بار گروه‌های تروریستی را پای صندوق‌های آورده‌اند و به آن‌ها مشروعیت بخشیده‌اند». او مدعی شد حزب دموکراتیک خلق‌ها «همان پ‌ک‌ک است که لباس سبز تنش کرده‌اند».

در مقابل، شرکت گسترده کردها در انتخابات می‌تواند در پیروزی قلیچ‌داراوغلو نقشی تعیین‌کننده داشته باشد. استقبال هزاران نفر از مردم شهر کردنشین وان در شرق ترکیه (نزدیکی مرز ایران) و استقبال مشابه از امام‌اوغلو نشانی از این واقعیت بود. حمایت تلویحی کردها در پیروزی امام‌اوغلو در دو انتخابات پیاپی شهرداری استانبول در سال ۲۰۱۹ هم نقش مهمی داشت.

آیا شکست اردوغان ممکن است؟

با وجود اتحاد بی‌سابقه اپوزیسیون و پیشتازی قلیچ‌داراوغلو در نظرسنجی‌ها، اردوغان همچنان برای پیروزی شانس بالایی دارد. مهم‌ترین نقطه قوت او شبکه عظیم حزبش است که ۱۱ میلیون عضو دارد؛ یعنی چندین برابر تمام احزاب رقیب. این شبکه روز ۱۴ مه فعال خواهد شد و نقشی کلیدی خواهد داشت؛ اما حتی اگر اپوزیسیون واقعا بتواند پیروز شود، آیا در روند شمارش آرا تخلف و تقلب نمی‌شود؟

در سال‌های گذشته، در برخی موارد این اتهام به حزب اردوغان وارد شد که مهم‌ترین مورد آن همه‌پرسی سال ۲۰۱۷ بود که در آن پاسخ «آری» با ۵۱.۴۱ درصد پیروز شد و شمار بالایی از آرا یعنی ۱.۷۳ درصد (بیش از ۸۶۰ هزار رای) «باطله» اعلام شدند. شورای عالی انتخابات هم با حکمی غریب اعلام کرد که برگه‌های رای مهرنخورده پذیرفتی‌‌اند؛ تصمیمی که بر چند ۱۰۰ هزار برگه تاثیر گذاشت و به اعتراضات بسیار و محکومیت برخی سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای منجر شد.

با این حال به نظر می‌رسد این‌بار سازماندهی بی‌سابقه اپوزیسیون هرگونه تقلب و تخلف احتمالی را دشوارتر کند. ده‌ها هزار نفر از مردم پای صندوق‌های رای رفته‌اند تا از آرا حراست کنند. دو تحلیلگر ترکیه‌ای مقیم آمریکا هم روز سه‌شنبه در مقاله‌ای برای مجله فارین پالیسی، به پایداری نهادهای ترکیه اشاره و تاکید کردند که شکست اردوغان پای صندوق رای واقعا ممکن است و ترکیه را نمی‌توان با روسیه و چین مقایسه کرد.

گونول تول، مدیر بنیان‌گذار برنامه ترکیه در موسسه خاورمیانه و علی یایجی‌اوغلو،‌ تاریخدان و استاد دانشگاه استنفورد، به چند مورد اخیر اشاره می‌کنند که در آن نهادهای آنکارا به نفع اردوغان رای نداده‌اند؛ مثل نهاد نظارت بر انتخابات که تقاضای دولت اردوغان برای دریافت داده‌های رای‌دهندگان را رد کرد. همچنین دو ماه پیش بود که دادگاه قانون اساسی با رد اعتراض‌های دولت اردوغان، تصمیم پیشین خود را عوض کرد و به حزب دموکراتیک خلق‌ها اجازه داد از بودجه محق انتخاباتی خود استفاده کند. به تعبیر این دو تحلیلگر، این نشانگر است که نهادهای دولتی ترکیه لزوما حامی اردوغان نیستند.

تول و یایجی‌اوغلو در ضمن یادآوری می‌کنند که اردوغان گرچه احتمالا از حمایت ۴۰ تا ۴۵ درصد از مردم برخوردار است، نسبت به دوره‌های قبلی با ریزش آرا مواجه است. او سال ۲۰۱۸ با ۵۲ درصد آرا پیروز شد اما آن انتخابات دو سال پس از کودتای نافرجامی بود که بر محبوبیتش افزود. در ضمن حملات نظامی ترکیه به خاک سوریه برای مقابله با نیروهای کرد چپ‌گرا در شمال شرقی آن کشور هم بین مردم محبوب بود و ترکیه بر خلاف امروز گرفتار تورم و بحران اقتصادی نبود. مهم‌تر از همه اینکه اپوزیسیون با چهار نامزد از چهار حزب مختلف به میدان‌ آمده بود اما حالا تمام این چهار حزب به اضافه برخی احزاب دیگر پشت قلیچ‌داراوغلو جمع شده‌اند (البته دو نامزد دیگر نیز هستند که در زیر به آن‌ها اشاره می‌کنم).

دور اول یا دور دوم؟

علاوه بر اردوغان و قلیچ‌داراوغلو، دو نامزد دیگر نیز در انتخابات ریاست‌جمهوری شرکت دارند: محرم اینجه، که دوره قبلی نامزد حزب جمهوری‌خواه خلق و در نتیجه نامزد اصلی اپوزیسیون بود و این بار از طرف حزب تازه‌تاسیس خود (حزب مملکت) پا به میدان گذاشته است؛ و سینان اوغان که حمایت جریان حاشیه‌ای کوچکی به نام ائتلاف نیاکان را دارد.

اوغان متولد استان ایغدیر در منتهی‌الیه شمال شرق ترکیه است و مثل بسیاری مردم این استان جزو اقلیت آذری ترکیه به حساب می‌آید. او قبلا از طرف حزب حرکت ناسیونالیستی نماینده ایغدیر در مجلس ترکیه بود اما حالا از این حزب جدا شده و تحت حمایت ائتلاف نیاکان قرار دارد که نیروی اصلی آن حزب ظفر است؛ جریانی منشعب‌ از حزب خوب که خود تحت رهبری مارال آکشنر از حزب حرکت ناسیونالیستی منشعب شد و اکنون پس از حزب جمهوری‌خواه خلق، مهم‌ترین نیروی ائتلاف اپوزیسیون به حساب می‌آید.

در صورتی که اردوغان یا قلیچ‌داراوغلو بتوانند در دور اول به حداقل ۵۰ درصد آرا برسند کار در همین دور تمام و پیروز انتخابات معلوم می‌شود؛ در غیر این صورت، کار به دور دوم می‌کشد که در روز ۲۸ مه برگزار خواهد شد. از جمله عوامل اصلی که تعیین خواهند کرد انتخابات در دور اول تمام می‌شود یا نه میزان آرای اینجه و اوغان است. نامزد شدن اینجه خشم بسیاری از حامیان قلیچ‌داراوغلو را به همراه داشت چون می‌گویند او به عنوان عضو سابق حزب جمهوری‌خواه خلق آرای این حزب را می‌سوزاند. اما بعید نیست او بتواند برخی آرایی را که شاید به سمت اردوغان می‌رفت، هم جذب کند؛ مثلا کسانی که شاید حاضر نیستند به قلیچ‌داراوغلو رای بدهند (شاید به دلیل رضایت نداشتن از ائتلاف وسیع اپوزیسیون که پشت او است یا تعصب به تعلق او به اقلیت مذهبی علوی) اما نخواهند به اردوغان هم رای دهند.

در مقابل، حضور اوغان می‌تواند هم به نفع اپوزیسیون باشد و هم به نفع اردوغان. حزب اصلی پان ترکیست‌ها طرفدار اردوغان است و اینکه شاید برخی حامیان این جریان به جای اردوغان به اوغان رای دهند، به نفع اپوزیسیون است. اما حزب خوب که از این جریان منشعب شده، حامی اپوزیسیون است و اگر برخی حامیان این حزب در انتخابات ریاست‌جمهوری به اوغان رای دهند، خبر خوبی برای قلیچ‌داراوغلو نخواهد بود. البته آکشنر قبلا گفته بود ترجیح می‌داد چهره‌های دیگری مثل امام‌اوغلو یا منصور یاواش، شهردار آنکارا، نامزد شوند اما بعدا اعلام کرد کاملا از قلیچ‌داراوغلو حمایت می‌کند؛ به‌خصوص که امام‌اوغلو و یاواش حالا به عنوان نامزدهای معاونت ریاست‌جمهوری کنار او قرار گرفته‌اند. حالا باید دید آکشنر می‌تواند تمام هوادارانش را پشت قلیچ‌داراوغلو جمع کند یا خیر؟‌

حضور اینجه و اوغان باعث می‌شود احتمال کشیده شدن انتخابات به دور دوم بیشتر باشد؛ اتفاقی که در صورت وقوع آن، دو هفته پراضطراب و پرتنش در ترکیه پیش‌رو خواهد بود. اما واقعیت این‌ است که نهادهای ترکیه در سال‌های طولانی حکومت اردوغان هرچقدر تضعیف شده باشند، از هم نپاشیده‌اند و در نتیجه، این انتخابات همچنان مصافی واقعی است. سرنوشت جمهوری ترکیه را مردمش روز یکشنبه پای صندوق‌های رای معلوم خواهند کرد.