درحالی‌که نزاع آبی ایران و افغانستان این روزها به تیتر خبرها بدل شده است، بحث‌ها در فضای رسانه‌ای و میان کارشناسان و فعالان محیط زیست‌ نیز بالا گرفته‌ و به جوانب مختلف بحران آب می‌پردازند.

روزنامه «سازندگی»، ارگان حزب کارگزاران سازندگی ایران، روز شنبه، ۳۰ اردیبهشت، با تیتر «گستاخی همسایه» به ماجرا پرداخت و از سفر ابراهیم رئیسی به استان سیستان‌وبلوچستان و صحبت‌های او خطاب به حکومت طالبان در افغانستان خبر داد. در «یادداشت روز» این روزنامه با تیتر «انفعال دستگاه دیپلماسی»‌ از حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، انتقاد شده است: «چرا وزیر خارجه از معاهده ۱۳۵۱ هیرمند آگاهی ندارد؟» اشاره او به صحبت‌های امیرعبداللهیان در نشستی خبری در بندر چابهار بود که در آن به اقدامات وزارت امور خارجه اشاره کرد، اما حرفی از توافق ۱۳۵۱ به میان نیاورد. روزنامه «سازندگی» نوشت: «‌اینکه وزیر امور خارجه ایران حقابه ایران را ۸۵۰میلیون مترمعکب عنوان می‌کند، یک فاجعه در حوزه دیپلماسی آب محسوب می‌شود.» 

اشاره روزنامه «سازندگی» به معاهده‌ای است که اسفندماه ۱۳۵۱ در کابل به امضای امیرعباس هویدا و موسی شفیق، نخست‌وزیران وقت ایران و افغانستان رسید. این معاهده که در خرداد ۱۳۵۲ در مجالس هر دو کشور تصویب شد، بر حق ایران برای دریافت حقابه از هیرمند تاکید دارد. کودتای سردار داوود در ۲۶ تیر، مبادله سندهای مربوط به معاهده را با اخلال مواجه کرد، اما این مبادله بالاخره در سال ۱۳۵۶ انجام شد. اسنادی در این مورد در آرشیو اردشیر زاهدی در موسسه هوور دانشگاه استنفورد در آمریکا موجود است. توافق هیرمند را می‌توان در راستای «سیاست مستقل ملی» دانست که در دوره محمدرضا شاه فقید دنبال می‌شد و اردشیر زاهدی در دوران وزارت خارجه خود از پیگیرترین منادیان آن به حساب می‌آمد. 

ماجرای هیرمند اما درضمن، باعث شد که دو روزنامه‌نگار در توییتر بحثی درمورد یکی از طرح‌های جنجالی زمان هاشمی رفسنجانی داشته باشند. اکبر منتجبی، سردبیر «سازندگی»، روز جمعه در تویيتر طرح سال ۷۵ رفسنجانی را یادآوری کرد که قرار بود دریای خزر را از شمال به دریای عمان در جنوب وصل کند. منتجبی نوشت:‌ «در صورت اجرا یک رودخانه بزرگ قابل کشتی‌رانی در دل ایران احداث می‌شد. آن طرح اجرا نشد و دولت‌های بعدی نیز نه آن‌ را دنبال کردند و نه ایده‌ای برای کم‌آبی داشتند. هاشمی امروز را دیده بود.» 

اما زهرا کشوری، روزنامه‌نگار حوزه محیط زیست و دبیر گروه زیست‌بوم روزنامه «ایران»، در پاسخ به منتجبی در توییتر از این ایده انتقاد کرد و نوشت: «یکی از دلایل بی‌آبی ایران امروز، سدسازی و انتقال آب است. انتقال آب دریای خزر نه‌تنها نشدنی است، که بارها کارشناسان علت نشدن و لزوم انجام‌ندادن آن‌ را یادآور شدند.»

کشوری پیش از این در گزارشی در روزنامه «ایران» به این اشاره کرده بود که تصاویر ماهواره‌ای ادعای طالبان مبنی‌بر خشکسالی در افغانستان را رد می‌کنند. او یادآوری کرده بود که تصمیم ساخت ۳۵ سد و ۳۵ طرح انحراف آب روی هیرمند متعلق به دولت گذشته افغانستان بوده که دولت جدید نیز آن را دنبال کرده است. او نوشته بود سیاست‌های آبی کابل را قبل از به‌قدرت‌رسیدن طالبان، «آمریکا، هلند و ترکیه نوشته‌اند و طالبان هم همان سیاست را دنبال می‌کند».

این روزنامه‌نگار حوزه محیط زیست در توییت‌های خود تاکید کرد که «انتقال آب عمان سرابی بیش نیست» و افزود: «برای کسری مخازن زیرزمینی دشت مشهد [نیاز به] ۱.۲ میلیارد مکعب آب است و پروژه انتقال آب عمان قرار است تنها ۱۵۰ میلیون متر مکعب آب به خراسان انتقال دهد». او افزود که این میزان تا هفت سال دیگر به مشهد نمی‌رسد و سوال‌هایی در این زمینه مطرح کرد: «هفت سال گذشته کسری آب مشهد چقدر شده؟ تبلیغ برای رسیدن انتقال آب چقدر در مردم، کشاورزان و صنعتکاران توقع ایجاد کرده است؟ چه میزان روی مهاجرت مردم به این منطقه به امید آب تاثیر می‌گذارد؟ اینکه خراش دادن مملکت از جنوب به شمال شرق چقدر باعث افزایش زمین‌لغزش، فرونشست، تخریب محیط زیست، افزایش شدت سیلاب می‌شود به کنار!»

کشوری یادآوری کرد که سدسازی‌های دوران «سازندگی» به «جفای عظیمی در محیط زیست و منابع طبیعی در ایران منجر شد». سایر کارشناسان نیز بارها در این مورد هشدار داده‌اند. کاوه مدنی این‌گونه اقدامات حکومت را تخریب زیست‌بوم خلیج فارس و «گام بنیادین در راستای کورتر کردن گره ورشکستگی آبی ایران» خوانده است. 

اما علی‌رغم این انتقادهای گسترده، «عملیات اجرایی انتقال آب دریای عمان به استان‌های شرقی» پنج‌شنبه گذشته‌ (۲۷ اردیبهشت) با آغاز لوله‌گذاری به‌طور رسمی آغاز شد. رئیسی در سفر خود به سیستان‌وبلوچستان این طرح را ستود. در این پروژه قرار است با ۱۷۰۰ کیلومتر لوله‌گذاری آب‌ خلیج فارس و دریای عمان به سه استان خراسان رضوی، جنوبی و سیستان‌وبلوچستان منتقل شود.