منابع نفت و گاز دریای خزر پس از فروپاشی شوروی سابق، مورد توجه شرکت‌های بزرگ انرژی فرامنطقه‌ای و کشورهای منطقه قرار گرفت. با توجه به هژمونی روسیه در منطقه و وجود اکثر زیرساخت‌های انرژی برای انتقال منابع انرژی دریای خزر به بازار مصرف، تلاش زیادی برای احداث خط لوله‌های جدید از سوی کشورهای خریدار - مثل اروپا، انجام شد. در این بین دولت آمریکا در زمان بیل کلینتون و دولت‌های بعدی تلاش کردند با تشویق سیاست تنوع‌بخشی به مسیرهای ترانزیت انرژی منابع انرژی دریای خزر را به بازار اوپا برسانند تا هم اقتصاد کشورهای تازه استقلال‌یافته شوروی سابق بهبود یابد و هم نفوذ روسیه در این منطقه کمتر شود.

ترکمنستان

اقتصاد ترکمنستان با منابع عظیم گاز، وابسته به صادرات انرژی است. تنوع‌ بخشی به بازارهای صادراتی گاز، همواره مورد توجه این کشور بوده است. طبق آمار اداره اطلاعات انرژی آمریکا، ترکمنستان ششمین ذخایر گاز جهان را دارد. در حال حاضر چین بازار هدف صادرات گاز ترکمنستان است و حدود ۸۰ درصد گاز ترکمستان به چین صادر می‌شود. صادرات گاز ترکمنستان به چین از رقم ۴ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۱۰، به بیش از ۳۳ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۱۸ افزایش یافت. در سال ۲۰۱۸، سهم ترکمنستان در بازار گاز چین ۲۷ درصد بود. مصرف گاز چین در سال ۲۰۱۸، به میزان ۲۸۰ میلیارد مترمکعب رسید و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰، به ۵۱۰ میلیارد مترمکعب نیز افزایش پیدا کند.

با توجه به حجم صادرات گاز این کشور به چین، عشق آباد می‌توانست بر سر قیمت گاز صادراتی با چین از قدرت چانه‌زنی بالایی برخوردار شود. وابستگی بودن این کشور به صادرات گاز به چین، مطلوب این کشور نیست و یافتن بازارهای جدید، همواره دغدغه وزارت انرژی ترکمنستان بوده است. با افتتاح خط لوله قدرت سیبری در ماه دسامبر گذشته - که گاز روسیه را به چین می‌رساند، شرایط برای صادرات گاز ترکمنستان سخت‌تر خواهد شد. روسیه تا سال ۲۰۲۴، بیش از ۳۸ میلیارد متر مکعب به چین گاز صادر خواهد کرد. باید خاطرنشان کرد که بخش عمده‌ صادرات ترکمنستان منابع انرژی است و کاهش صادرات گاز طبیعی، به معنای کاهش درآمد ارزی این کشور خواهد بود.

پروژه تاپی

روسیه نیز یکی از مشتریان عمده گاز ترکمنستان بود. این کشور گاز ترکمسنان را به قیمت کمتر خریداری می‌کرد و با قیمت بیشتری به مشتریان سنتی‌اش می‌فروخت. ترکمنستان پس از توقف یک دوره سه ساله، مجدداً صادرات گاز طبیعی به روسیه را در ۱۵ اپریل ۲۰۱۹ برای ده هفته از سر گرفت.

قرارداد سرمایه‌گذاری خط لوله گاز تاپی، که گاز ترکمسنتان را به کشورهای افعانستان، پاکستان و هند می‌رساند، ماه آوریل سال ۲۰۱۶ در عشق آباد به امضای نمایندگان این کشورها رسید. قرار بود عملیات احداث بخشی این پروژه در سال ۲۰۱۹ به بهره‌برداری برسد. برای تکمیل این پروژه ۱۰ میلیارد دلار مورد نیاز است. ترکمنستان قرار است از طریق این خط لوله، سالیانه ۳۳ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی به افغانستان، پاکستان و هند صادر کند. امضای قرارداد سرمایه‌گذاری امیدها را به احداث هر چه زودتر این پروژه افزایش داده بود. مشکلات امنیتی در مسیر خط لوله افغانستان و پاکستان، در کنار تامین منابع مالی لازم، از موانع اصلی پیشروی این پروژه است. تركمنستان زیرساخت مورد نیاز در خاک خود را تكمیل كرده است.

 بهره‌گیری از منابع مالی موسسات مالی و بانکی کشورهای عرب حوزه خلیج فارس

با توجه به تداوم مشکلات مالی برای احداث خط لوله تاپی، رئیس جمهوری ترکمنستان درصدد بهره‌گیری از امکانات موسسات مالی کشورهای عرب حوزه خلیج فارس برآمد. قربانقلی بردی‌ محمداف، رئیس جمهوری ترکمنستان، ماه مارس ۲۰۱۸، در سفری دو روزه از امارات دیدار کرد و سپس در ادامه راهی کویت شد. امارات در سال‌های اخیر درصدد ایفای نقش فعال در بازار آسیای میانه و دریای خزر بوده است. این کشور با استفاده از سرمایه‌گذاری در بخش صنعت و اقتصاد ترکمنستان - به‌ویژه در بخش انرژی این کشور، توانسته است جایگاه نسبتا مناسبی برای خود پیدا كند.

 امارات در این راستا به تاسیس و فعال‌سازی برخی شرکت‌ها در بخش انرژی - از قبیل «دراگِن اول» و «پتروفاك» اقدام کرد، که افزایش حضور شرکت‌های اماراتی در پروژه‌های انرژی ترکمنستان را به دنبال داشت. بردی محمداوف در جریان سفر به امارات و کویت، با شرکت پترولیوم کوپرشن کویت و شرکت سرمایه‌گذاری مبادله امارات، قراردادهایی به منظور بهره‌گیری از امکانات مالی و فنی این شرکت‌ها در پروژه تاپی امضا کرد.

پیش از این در سال ۲۰۱۷، بانک توسعه اسلامی‌ موافقت خود برای اختصاص وام ۷۰۰ میلیارد دلاری به ترکمنستان برای احداث خط لوله تاپی اعلام کرده بود. در همان سال بانک دولتی ترکمنستان قراردادی با صندوق توسعه عربستان برای اخذ وام به منظور تکمیل پروژه تاپی به امضا رساند.

سیاست روسیه در قبال پروژه تاپی

روسیه با اعمال فشار بر کشورهای آسیای میانه، درصدد استفاده از زیرساختار این کشور برای صادرات نفت و گاز به بازار مصرف است. اگر کشوری از زیرساخت انرژی روسیه برای صادرات انرژی بهره نگیرد و بازار هدف روسیه را مد نظر قرار دهد، روسیه از تمامی ‌ابزارها برای کند کردن روند احداث چنین پروژه‌هایی استفاده می‌کند. روسیه همچنین قصد دارد به پاکستان و هند ال‌ان‌جی صادر کند. با این شرایط شرکت‌های روس در برخی مراحل ساخت این خط لوله مشارکت دارند. شرکت لوله سازی سیلمش روسیه، مجری ساخت خط لوله مورد نیاز این پروژه است.

با توجه به تمامی‌ موارد، روند احداث این پروژه طبق برنامه زمان‌بندی پیش نرفته است. بخش عمده خط لوله که قرار است از خاک افغانستان عبور کند، در کنترل طالبان است. تاکنون خبری مبنی بر انعقاد هرگونه قراردادی برای حل مسائل امنیتی پروژه تاپی در افغانستان، بین دولت مرکزی و یا طالبان منتشر نشده است. تا کنون تلاش ترکمنستان برای بهره‌گیری از منابع مالی شرکت‌ها و موسسات مالی کشورهای عرب منطقه مثبت بوده است، ولی ترکمنستان برای تکمیل پروژه تاپی، به یافتن منابع بیشتر نیاز دارد.

هند و پاکستان، بازار مورد نظر روسیه و قطر برای صادرت ال ان جی است و بدیهی است که احداث تاپی منافع قطر و روسیه را در منطقه تهدید خواهد کرد. پاکستان قرار بود از ایران گاز وارد کند، اما پس از گذشت سال‌ها از امضای قرارداد صادرات گاز ایران به پاکستان، پیشرفت خاصی در این مورد مشاهده نشده است و پاکستان به بهانه تحریم آمریکا و نبودِ وجود منابع مالی لازم، نتوانسته زیرساخت لازم برای وارادات گاز ایران را احداث کند. هر چند ایران با توجه به تحریم‌ها قادر به صادرات گاز بیشتر در کوتاه‌مدت هم نخواهد بود.

با توجه به شروع صادرات گاز روسیه به چین - از طریق خط لوله قدرت سیبری، ترکمنستان مجبور به یافتن بازار جدید برای صادرت گاز است. بازار هند و پاکستان محل مناسبی برای افزایش سهم ترکمنستان در بازار منطقه ای گاز محسوب می‌شود، اما امکانات مالی و فنی ترکمنستان برای تکمیل این پروژه کافی نیست. حضور یا عدم حضور طالبان در روند تامین امنیت این خط لوله نیز مسئله مهمی ‌است که نقشی اساسی در روند احداث این خط لوله ایفا خواهد کرد.

 تنش همیشگی پاکستان و هند نیز از مشکلات دیگر احداث پروژه تاپی است و امنیت خط لوله در بخشی از پاکستان نیز همیشه مورد سئوال بوده است.

با توجه به تمامی ‌موارد فوق، اگر تاپی اجرایی شود ترکمنستان هم به بازار انرژی خود تنوع خواهد بخشید ،هم در امنیت انرژی منطقه‌ای نقش خواهد داشت و هم کشورهای منطقه می‌توانند در مسیر تنوع‌بخشی به منابع انرژی حرکت کنند. شاید این پروژه بتواند تنش بین پاکستان و هند را نیز کاهش دهد.