ده‌ها سال بعد که تاریخ اینترنت نوشته شود، میراث اصلی توییتر، احتمالا نقش آن در دیپلماسی باشد. این پرنده کوچک آبی، در دوران حیات خود چند بار با بحران مواجه شده است، اما نقش بی‌بدیل آن در دیپلماسی امروز، انکار ناپذیر است. هر گوشه دنیا که اتفاقی رخ می‌دهد، از مهم‌ترین مقامات جهان تا مقامات محلی، از اشخاص حقیقی تا حقوقی، از آیت‌الله خامنه‌ای تا شرکت مک‌دونالد، از توییتر استفاده می‌کنند تا صدای خود را بلافاصله به گوش برسانند. استفاده از توییتر اما فقط برای اطلاع‌رسانی نیست. این پلاتفرم، همچنین فرصتی برای خطاب قرار دادن مستقیم است و امکان نوعی گفت‌وگوی مجازی را فراهم کرده است که تصورش در دوره‌های پیش از آن ممکن نبود. در سال ۱۹۶۲، در پی بحران موشکی کوبا، برای اولین بار خط تلفن مستقیم و بی‌واسطه‌ای بین رئیس‌ جمهوری آمریکا و رهبر «اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی» وقت برقرار شد، تا ابرقدرت‌ها دست به تصمیمات عجولانه نزنند. امروز اما، حتی رهبرانی که هیچ‌گونه‌ای رابطه‌ای با هم ندارند، می‌توانند دست به نوعی دیپلماسی عمومی با هم بزنند که فوری و مستقیم، و بدون واسطه رسانه‌ها و نشست‌های خبری است. 

در چند ماه گذشته، شاهد این نوع «گفت‌وگو»ی مستقیم بین دونالد ترامپ و آیت‌الله خامنه‌ای بودیم؛ روندی از تهدید و کُری‌خوانی که در پی ترور قاسم سلیمانی در آغاز سال جاری میلادی، به سطحی جدید رسید. (خامنه‌ای چند روز پیش از ماجرای ترور، به انگلیسی خطاب به ترامپ توییت کرده بود که «هیچ کاری نمی‌توانید بکنید.»)  

اتفاق دیگری که اخیرا شاهدش بوده‌ایم، توییت کردن ترامپ به زبان فارسی بود. ابتکار فارسی حرف زدن دولت آمریکا البته سابقه زیادی دارد و اوج آن ‌را در دولت اوباما شاهد بودیم که آلن ایر، سخنگوی فارسی‌زبان وزارت خارجه آمریکا، آن شیوه را به کار گرفت و با شیرینی زبان، درک ظرافت‌های طرف ایرانی و تسلط به شعر و ادبیات فارسی، سطح دیپلماسی عمومی بین دو کشور را نسبت به گذشته، متفاوت کرد. طبق اطلاع «ایندیپندنت فارسی»، ابتکار توییت زدن فارسی ترامپ هم از وزارت خارجه آمریکا و کارمندان فارسی‌زبان آن می‌آید، و هدف از آن، هم ایجاد جاذبه خبری، و هم خطاب قرار دادن بلافصل مردم ایران است. 

جواد ظریف هم به نوبه خود مدت‌ها است که هم از تسلطش به زبان انگلیسی و سال‌های طولانی درس خواندنش در آمریکا استفاده کرده است، و هم از فضای توییتر. شاید هیچ دیپلماتی در جهان به اندازه او از توییتر برای پیام‌رسانی استفاده نکند. همان‌طور که ترامپ به فارسی توییت می‌کند، ظریف نیز به انگلیسی توییت می‌کند و هدفش نه فقط مقامات آمریکایی، که افکار عمومی آمریکا و جهان است. علاوه بر ظریف، سایر مقامات ایران هم استفاده فعالانه‌ای از توییتر می‌کنند؛ از جمله دفتر آیت‌الله خامنه‌ای که مدت‌هاست به زبان‌های مختلف، از جمله انگلیسی، در گوشه گوشه اینترنت فعال است. ظریف اما خودش به انگلیسی مسلط است و منطق رسانه را بهتر می‌فهمد. دفتر خامنه‌ای هنوز به ترجمه بد و زمخت سخنان خامنه‌ای محدود مانده است که در فضای رسانه‌ای غرب جدی گرفته نمی‌شوند. اما در مورد سخنان او هم توییتر به فضایی کلیدی بدل شده است. در پی ترور سلیمانی، توییت‌های خامنه‌ای به انگلیسی بود که بلافاصله به عنوان اولین واکنش ایران، از سوی رسانه‌های جهان گزارش شد. 

خطاب ترامپ به ظریف

ترامپ مدت‌هاست می‌گوید که حاضر است بی‌واسطه با جمهوری اسلامی مذاکره کند. موضع تهران در مقابل، این است که پیش‌شرط مذاکره، برداشتن تحریم‌ها است. آیا ترور سلیمانی این شرایط را عوض کرده است؟

این، سوالی بود که مجله آلمانی «اشپیگل» اخیرا از ظریف پرسید. وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران، روز جمعه به این مجله گفت،  تهران «هرگز این امکان را که آن‌ها رویکردشان را تغییر دهند و واقعیت‌ها را به رسمیت بشناسند، رد نمی‌کند.» او همچنین گفت: «برای ما مهم نیست چه کسی در کاخ سفید نشسته باشد، مهم این است که رفتارشان چه باشد. دولت ترامپ می‌تواند گذشته‌اش را اصلاح کند، تحریم‌ها را لغو کند، و سر میز مذاکره برگردد. ما هنوز سر میز مذاکره‌ایم. آن‌ها هستند که رفته‌اند.» 

این گفته‌های ظریف بود که باعث پاسخ مستقیم ترامپ شد. او البته به نسخه دست‌چندم حرف‌های ظریف در شبکه‌های «فاکس نیوز» و «وان آمریکا نیوز»  واکنش نشان داد. ترامپ با اشاره به ماخذ، یا به‌اصطلاح «منشن» کردن آن دو شبکه در توییتر، به فارسی نوشت: «وزیر امور خارجه ایران می‌گوید ایران خواستار مذاکره با ایالات متحده است اما می‌خواهد که تحریم‌ها برداشته شود. نه، مرسی!»

در مقابل ظریف به انگلیسی پاسخ داد: «بهتر است ترامپ اظهارات و تصمیمات سیاست خارجه‌اش را بر بنیان واقعیت قرار دهد، نه تیترهای فاکس نیوز یا مترجمان فارسی‌اش. برای اطلاع بیشتر، می‌تواند کل گفت‌وگوی من را در این‌جا بخواند (به انگلیسی)» و سپس لینک گفت‌وگوی منتشره در اشپیگل را قرار داد.

ظریف سپس با لحنی که می‌تواند شوخیِ توهین‌آمیز با این واقعیت دانسته شود که ترامپ را اهل کتاب‌خوانی نمی‌دانند، افزود: «زیادی طولانی است؟ فقط این یک بخش را بخوانید»، و  بعد تصویری از بخشی از صحبت‌هایش را قرار داد. 

دیپلماسی عمومی راه‌حل نیست

این برخوردهای توییتری شاید توجه رسانه‌ها را جلب کند، اما هر دیپلمات جدی می‌داند که «دیپلماسی عمومی»، چه در توییتر باشد و چه در رسانه‌ها، محدودیت‌های بسیاری دارد. اگر قرار است شاهد پیشروی جدی در گفت‌وگو بین تهران و واشنگتن باشیم، این کار تنها با گفت‌وگوهای محرمانه و خصوصی ممکن است که در آن، هیچ یک از دو طرف مجبور به کری خواندن و راضی کردن مخاطبان عرصه عمومی نباشد.

در همین آخرهفته، در حالی که ظریف و ترامپ در توییتر شاخ به شاخ شده بودند، علی اصغر زارعان، دستیار ویژه معاون رئیس‌ جمهوری، اعلام کرد که غنی‌سازی اورانیوم در ایران از ۱۲۰۰ کیلوگرم، یعنی بسیار فراتر از سطح مجاز در برجام، گذشته است. 

ایران البته این اقدامات را در چارچوب برجام می‌داند، و در پاسخ به این ‌که اروپایی‌ها نتوانسته‌اند نفع‌های اقتصادی برجام را به ایران برسانند. اما همه می‌دانند که افزایش غنی‌سازی توسط ایران اگر به همین ترتیب ادامه یابد، به واکنش سایر کشورها منجر خواهد شد. ادامه برنامه هسته‌ای ایران و تلاطم در منطقه، خطر رویارویی را بالا برده است. اکنون، بیش از هر زمان، نیازمند دیپلماسی و گفت‌وگوی مستقیم بین ایران و سایر کشورها، از جمله بین ایران و آمریکا هستیم؛ گفتگویی که باید دور از توییتر باشد. 

در همین چارچوب، شاید باید به سفر امروز وزیر خارجه عمان به ایران نیز توجه کنیم. یوسف بن علوی، در طول سال جاری حداقل چهار بار با همتای ایرانی‌اش دیدار کرده است. در پی درگذشت سلطان قابوس، او همچنان در سمت خود باقی‌ مانده است و شواهد، نشان از ادامه رویکرد سابق مسقط دارد. عمان، از مهم‌ترین کشورهای میانجی بین ایران و آمریکا در مذاکراتی بود که منجر به برجام شد. توجه رسانه‌ها شاید معطوف به زرق و برق دعواهای توییتری ترامپ و ظریف باشد، اما تحولات واقعی منطقه، چه بسا در گفت‌وگوهای ظریف با همتای عمانی‌اش رقم بخورند.