سومین همایش گفت‌وگوهای ایرانی‌ــ‌عربی با عنوان «برای همکاری و تعامل» به ابتکار مشترک شورای راهبردی روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و مرکز مطالعات الجزیره با حضور حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، و جمعی از اندیشمندان و صاحب‌نظران ایرانی و عرب ۱۳ ماه مه در تهران، پایتخت ایران، انجام شد.

امیرعبداللهیان در حاشیه این نشست، گفت: «اطمینان دارم که برگزاری چنین کنفرانس‌هایی می‌تواند به افزایش تعاملات متقابل و برقراری صلح، ثبات و امنیت در منطقه منجر شود». به گفته او، «امروز از مرحله گفت‌گو‌های ایرانی‌ــ‌عربی عبور کرده و به گفت‌گو‌های منطقه‌ای وارد شده‌ایم و حتی فراتر از آن در مرحله همکاری‌های منطقه‌ای قرار داریم و در صورت موافقت بانیان این نشست، در آینده گفت‌وگوهای ایرانی‌ــ‌عربی را جایگزین گفت‌وگوی‌های منطقه‌ای خواهیم کرد؛ زیرا ما در مقابل هم نیستیم، کنار یکدیگریم و در مرحله مهم گفت‌گو‌های سازنده‌ای منطقه قرار داریم».

امیرعبداللهیان با تاکید بر اینکه «امروز بیش از هر زمان دیگری به ادامه گفت‌وگو برای دستیابی به توافق‌ها و همکاری‌های منطقه‌ای برای افزایش تعاملات و البته اذعان به چالش‌ها نیازمندیم»، خاطرنشان کرد: «مشترکات ما فراوان است و می‌توان ادعا کرد وزن و قوت مشترکات بیشتر از نقاط افتراق ساختگی و تحمیل‌شده از بیرون است».

عبداللهیان تصریح کرد: «امروز برای بازبینی در پنداشت‌ها و برداشت‌هایی که پاره‌ای از آن‌ها بازتاب برخی رخداد‌های تاریخی یا تفسیر‌های غیردقیق و حتی انحرافی از آن‌ها است و بیشترشان به عصر کنونی مربوط می‌شوند و حتی منشا خارجی دارند و هدف از آن‌ها تفرقه‌افکنی بین کشورهای منطقه است، به عزم و اراده‌ای شجاعانه نیاز داریم.»

اظهارات عبداللهیان به لحاظ نظری کاملا درست است؛ آنچه منطقه به آن نیاز دارد گفت‌وگو، تفاهم و همکاری است، اما واقعیت اوضاع با سخنرانی‌ها و بیانیه‌ها در تضاد است؛ زیرا خاورمیانه منطقه‌ای است که عمده‌ترین ویژگی آن درگیری و کشمکش است و تعامل کشورهای این منطقه بر اساس رقابت و درگیری استوار است.

البته رقابت در یک منطقه مانع گفت‌وگو و همکاری بین کشورهای آن نمی‌شود. به‌عنوان مثال، کشورهای اروپایی پس از چندین دهه جنگ توانستند روابط خوبی با هم برقرار کنند و حتی اتحادیه اروپا را تاسیس کند. افزون بر آن، دانشمندان غربی در علوم سیاسی نظریه نظام‌های دموکراتیک را مطرح کردند که تصریح می‌کند کشورهای دموکراتیک وارد جنگ علیه یکدیگر نمی‌شوند.

با این حال، خاورمیانه وضعیت متفاوتی دارد و به عرصه‌ای پرخطر برای رقابت‌ها و درگیری‌های پایان‌ناپذیر تبدیل شده است. بنابراین، کشورهای این پهنه چه عربی و چه کشورهای دیگر مانند ترکیه، ایران و اسرائیل پیوسته با چالش‌های ناشی از رقابت‌ها و درگیری‌ها مواجه‌اند. از این‌ رو، انتقال خاورمیانه از حالت درگیری و رقابت به وضعیت همکاری منطقه‌ای، مستلزم گذار به وضعیت جامعه منطقه‌ای است؛ زیرا کشورهای تشکیل‌دهنده یک سیستم منطقه‌ای از منافع یکدیگر و منابعی که آن‌ها را تهدید کنند، آگاهی دارند و می‌توانند مسیر بهره‌برداری از منابع منطقه را به‌گونه‌ای هموار کنند که به تقویت وحدت و همکاری‌های مشترک بینجامد.

به لحاظ نظری، مناطق جهان را می‌توان بر اساس درجه خصومت و دوستی که میان کشورها وجود دارد، طبقه‌بندی کرد. بنابراین کشورهایی را که ضمن داشتن روابط دوستانه و همکاری، از یکدیگر انتظار حمایت دارند می‌توان کشورهای دوست معرفی کرد؛ در حالی که واژه خصومت به روابط میان کشورهایی اطلاق می‌شود که افزون بر داشتن سوءظن، از هم می‌ترسند.

الگوهای دوستی و خصومت برخاسته از زمینه‌های مختلف میان دو طرف است؛ از جمله اختلاف‌های مرزی، اتحادهای ایدئولوژیک و پیوندهای تاریخی دیرینه چه مثبت و چه منفی؛ به‌ویژه زمانی که خصومت میان ملت‌ها ماهیت تاریخی پیدا می‌کند. درست مانند وضعیتی که بر روابط اعراب و اسرائيل و کشورهای ایران و عراق سایه افکنده است.

وضعیت نظام منطقه‌ای شامل مسائلی است که به آن «مجموعه امنیتی» گفته می‌شود. این اصطلاحی است که ابتدا بری بوزان برای نام‌گذاری تشکل‌های حاصل از الگوهای دوستی و خصومت بین کشورها استفاده کرد. این اصطلاح به گروهی از کشورها اطلاق می‌شود که منافع اساسی امنیتی آن‌ها با یکدیگر طوری مرتبط است که امنیت ملی آن‌ها نمی‌تواند جدا از یکدیگر تلقی شود و به ماهیت یک گروه و مفهوم وابستگی متقابلی که آن را از سایر گروه‌ها متمایز می‌کند، اشاره دارد. علاوه بر آن، بیانگر وابستگی متقابل، رقابت و منافع مشترک کشورهای تشکیل‌دهنده یک نظام منطقه‌ای است.

با در نظر داشتن تعریف «مجموعه امنیتی»، خاورمیانه را می‌توان به‌عنوان منطقه‌ای متشکل از دولت‌هایی دانست که منافع امنیتی اساسی آن‌ها آنچنان به هم مرتبط است که امنیت ملی آن‌ها نمی‌تواند به‌تنهایی تثبیت شود.

با بازگشت به وضعیتی که وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در گفت‌وگوهای عربی‌ــ‌ایرانی از آن دفاع می‌کند، این سوال مطرح می‌شود که چه چیزی مانع دستیابی به گفت‌وگو، همکاری و منافع مشترک جمهوری اسلامی ایران و کشورهای عربی می‌شود؟

در پاسخ به این پرسش می‌توان گفت که در اصل شرایط برای آغاز گفت‌وگو، همکاری و منافع مشترک جمهوری اسلامی و کشورهای عربی فراهم است، زیرا هر کشور منافع کشورهای دیگر را به رسمیت می‌شناسد و منبع تهدیدی برای آن‌ها نیست. افزون بر اینکه کشورهای منطقه می‌توانند رقابت سالمی با هم داشته باشند، مشروط بر اینکه تضاد، اختلاف نظر و معضلات امنیتی روزافزونی میان آن‌ها وجود نداشته باشد که به شک و نگرانی منجر شود.

اکنون با تکیه بر اصل سیاست حسن‌ همجواری که ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری اسلامی ایران، خواستار آن شد و جهان عرب و کشورهای حوزه خلیج فارس به آن پاسخ دادند، جمهوری اسلامی ایران باید با کنار گذاشتن شبکه‌سازی سیاسی و بهره‌جویی از چالش‌ها و تحریک کانون‌های تنش در جهان عرب، از اصل اعلام‌شده به سمت اجرای واقع‌بینانه آن گام بردارد تا مسیر حل مسئله فلسطین از طریق دیدگاه مشترک هموار شود.

 علاوه بر آن، باید جمهوری اسلامی ایران از گفتمان سیاسی مبتنی بر هژمونی منطقه‌ای و تلاش‌هایی که هدف از آن‌ها بهره‌برداری از مسائل عربی برای دستیابی به موقعیت منطقه‌ای است، دست بکشد؛ به‌ویژه اینکه نخستین گام به سمت همکاری‌های منطقه‌ای کنار گذاشتن رویکردهای تنش‌آمیز است. تردیدی نیست که حرکت به سمت اجرایی کردن نکات یادشده است که می‌تواند اظهارات امیرعبداللهیان در مورد گفت‌وگوی ایرانی‌ــ‌عربی را به واقعیت تبدیل کند.

برگرفته از ایندیپندنت عربی