حفاری‌های غیرمجاز  با سودای کشف گنج و اشیای عتیقه و باستانی در محوطه‌های تاریخی برای میراث فرهنگی و تاریخی ایران  به مشکلی جدی بدل شده است.

طی سال‌های اخیر، آمارها نشان از افزایش حفاری‌های غیرمجاز باهدف یافتن گنج دارد و به گفته مسئولان، گسترش فعالیت‌های سودجویانه برای کشف دفینه‌های تاریخی به تخریب گسترده محوطه‌های باستانی منجر شده است.

این اخبار در حالی منتشر می‌شوند که دستگیری‌های متعدد و موانع قانونی نیز سدی دربرابر آمار روبه‌رشد حفاری‌های غیرمجاز و خریدوفروش نقشه گنج و خرید گنج‌یاب‌ها نیست.

آمارهای نگران‌کننده از افزایش حفاری‌های غیرمجاز

به گزارش فرمانده یگان حفاظت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی، در سه ماه گذشته درخصوص حفاری‌های غیرمجاز ۳۱ پرونده قضایی تشکیل شده و ۱۰ باند مرتبط شناسایی شده‌اند.

طی همین مدت، ۲۷ نفر در ارتباط با حفاری‌های غیرمجاز در محوطه‌های تاریخی دستگیر شده‌اند. این آمار تنها مربوط به یک استان است و، به گفته کارشناسان، در دیگر نقاط کشور نیز وضعیت مشابهی وجود دارد.

در همین زمینه، رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان صحنه در شرق استان کرمانشاه نیز اعلام کرده است که از ابتدای سال جاری ۱۰ مورد حفاری غیرمجاز در این شهرستان شناسایی شده است. وی می‌گوید تنها در روزهای اخیر دو مورد حفاری غیرمجاز جدید نیز ثبت شده است.

کارشناسان حوزه میراث فرهنگی بارها تاکید کرده‌اند که فعالیت گروه‌های سازمان‌یافته و بزرگی که برای کشف و قاچاق اشیای تاریخی و دفینه‌ها فعالیت دارند، معمولا تعقیب و پیگیری نمی‌شود.

باور به وجود گنج‌های پنهان، انگیزه اصلی حفاران

متخصصان معتقدند باورهای نادرست درمورد وجود دفینه‌های تاریخی در مناطق مختلف کشور، شهروندان عادی را به سمت حفاری‌های غیرقانونی سوق می‌دهد. این تفکرات نادرست باعث شده است که بخش زیادی از محوطه‌های تاریخی آسیب‌های جدی و جبران‌ناپذیر ببینند.

به گفته جعفر مهرکیان، کارشناس حوزه باستان‌شناسی، رواج افسانه‌ها و خرافات درمورد گنج‌های پنهان و دفینه‌ها در کنار افزایش تبلیغات فروش دستگاه‌های گنج‌یاب، تعداد حفاران غیرمجاز را افزایش داده است.

به گفته این متخصص، برخی از خریداران این دستگاه‌ها برای دسترسی به اشیای تاریخی و طلاهای قدیمی از ابزارهای پیشرفته‌ و نقشه‌ استفاده می‌کنند.

تبلیغ گسترده برای فروش گنج‌یاب‌ و نقشه‌های گنج

شبکه‌های اجتماعی به مکانی برای دلالی و خرید و فروش ابزارهای گنج‌یاب و نقشه‌های به‌اصطلاح «دفینه‌یاب» تبدیل شده‌اند. به‌آسانی می‌توان تبلیغات و آگهی‌هایی را دید که این دستگاه‌ها را با قابلیت شناسایی حفره‌ها، تونل‌ها و فلزات از اعماق دو تا دوازده متر و با قیمت‌هایی از ۵۰ تا ۶۰۰ میلیون تومان به فروش می‌رسانند. 

 دسترسی ساده به تجهیزات گنج‌یابی حفاری‌های غیرمجاز را تسهیل کرده و افراد بیشتری را به سمت جست‌وجوی گنج‌های افسانه‌ای سوق داده است.

افزون بر فروش گنج‌یاب‌ها، برای خریدوفروش نقشه‌های گنج در فضای مجازی نیز بازاری پررونق به وجود آورده است. این نقشه‌ها که به ادعای فروشندگان مسیر دسترسی به گنج‌های باستانی را نشان می‌دهند، بسیاری از حفاران را وسوسه می‌کند.

بااین‌حال، کارشناسان میراث فرهنگی تاکید دارند که این نقشه‌ها بیشتر برای فریب خریداران و کلاهبرداری از افراد بی‌اطلاع آماده و عرضه شده‌اند و اعتبار تاریخی ندارند.

مشکل قوانین و کمبود بودجه؛ ضعف در حفاظت از محوطه‌های تاریخی ایران

بخش دیگری از دلایل افزایش حفاری‌های غیرمجاز را باید در کمبود بودجه‌های حفاظتی و ضعف قوانین جست‌وجو کرد. گرچه در قانون اساسی هرگونه حفاری در محوطه‌های تاریخی جرم شناخته می‌شود، اما درعمل، عدم نظارت و برخورد کافی، مجرمان را به ادامه کار ترغیب می‌کند.

همچنین، نبود تجهیزات نظارتی و حفاظتی مانند دوربین‌های امنیتی در بسیاری از مناطق تاریخی، امکان کنترل دقیق را دشوار کرده است.

ضمن آنکه فعالیت فراقانونی و نفوذ گروه‌های سازمان‌یافته امکان برخورد با حفاری‌های غیرمجاز در محوطه‌های تاریخی را گاه غیرممکن کرده است.

در نظر فعالان میراث فرهنگی، تخصیص بودجه‌ برای نصب دوربین‌های حفاظتی و افزایش تعداد گشت‌های نظارتی در محوطه‌های تاریخی و برخورد با گروه‌های حفاری غیرمجاز می‌تواند به کاهش تخریب‌های غیرمجاز کمک کند.

قاچاق عتیقه‌جات؛ چالشی دیگر برای میراث فرهنگی

علاوه بر حفاری‌های غیرمجاز، قاچاق آثار تاریخی نیز مسئله‌ای جدی در حوزه میراث فرهنگی است. به گفته کارشناسان، بخش بزرگی از این آثار به کشورهای همسایه قاچاق و در بازارهای غیررسمی فروخته می‌شوند.

سکه‌های تاریخی، ظروف عتیقه و اشیای باارزش از ایران خارج می‌شوند و در حراجی‌های بین‌المللی به فروش می‌رسند.

برخی فعالان میراث فرهنگی بر این باورند که حفاری‌های وسیع و غیرقانونی در برخی محوطه‌ها بدون اطلاع نهادهای انتظامی و امنیتی ممکن نیست. این فرضیه بارها مطرح شده است که در برخی موارد نهادهای ذی‌ربط مستقیم یا غیرمستقیم در این تجارت پر سود دخیل‌اند، هرچند تایید یا رد چنین ادعایی نیاز به تحقیقات بیشتر دارد.

لزوم توجه به میراث فرهنگی به‌منزله بخشی از هویت ملی

حفاری‌های غیرمجاز و قاچاق آثار تاریخی، میراث ملی ایرانیان را با خطری جدی مواجه کرده است. فعالان میراث فرهنگی بر این باورند که با نظارت بیشتر می‌توان از نابودی این میراث ارزشمند جلوگیری کرد.

درنهایت، حفاظت از میراث فرهنگی ایران نیازمند اقدامات اساسی است که نه‌تنها در حوزه قانونی که در زمینه فرهنگ‌سازی نیز باید به آن‌ها توجه کرد.

ضمن آنکه دسترسی آسان به ابزار گنج‌یابی، خریدوفروش آزادانه نقش‌های گنج و نبود نظارت مستمر و دلسوزانه بر محوطه‌ها باستانی و تاریخی و امکان قاچاق آسان به خارج از کشور، مواردی است که نگهداری از میراث‌ تاریخی را با مشکلات بزرگی مواجه کرده است.