در ادامه روند تخریب هدفمند آثار و محوطه‌های تاریخی ایران، هویت تاریخی کاخ کیومرث داراب در استان فارس، تحت عنوان «مرمت» مخدوش شد. مرمتگران باتجربه استان فارس معتقدند نحوه مرمت این بنای تاریخی نه‌تنها «غیراصولی» است، بلکه نوعی «جعل تاریخ» محسوب می‌شود.
درباره پیشینه تاریخی کاخ کیومرث نظریات متعددی وجود دارد، اما بسیاری این بنای باستانی را با استناد به ویژگی‌های معماری آن، متعلق به دوران ساسانی می‌دانند.
با دست روی دیوار تاریخی گچ کشیدند
با وجود ثبت کاخ کیومرث در فهرست میراث ملی ایران، این بنا سال‌ها به حال خود رها شده بود و تحت حفاظت و نگهداری مناسب قرار نداشت. عملیات مرمت این بنای باستانی پس از مدت‌ها مطالبه‌گری کنشگران میراث فرهنگی و رسانه‌ها آغاز شد، اما حالا که این عملیات به پایان رسیده، باستان‌شناسان با اثری مواجه شده‌اند که هویت تاریخی خود را از دست داده است.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
به گفته یکی از مرمتگران بناهای ساسانی در استان فارس، در معماری ساسانی، سنگ‌ها به‌صورت خطی مانند آجرچینی، چیده نمی‌شوند و اندازه آن‌ها در دیوارها متفاوت است. در حالی که در مرمت کاخ کیومرث سنگ‌ها به‌صورت خطی جای‌گذاری شده‌اند.
او افزود: «چه سنگ‌های پاک‌تراش هخامنشی و ساسانی و چه سنگ‌هایی که با استفاده از گچ در بناهای ساسانی کار گذاشته شده‌اند، همگی اندازه‌های متفاوتی دارند.»
این مرمتگر درباره دیگر اشکالات مرمت کاخ کیومرث گفت: «گچ‌کشی بر بنا به داخل سنگ‌ها نفوذ نکرده است و همین امر باعث می‌شود که در فصول سرد، با نفوذ رطوبت و سرما، بنا ترک بخورد یا گیاهان در میان سنگ‌ها رشد کنند.»
او با تاکید بر اینکه مرمت آثار تاریخی نیازمند داشتن طرح مرمتی است، گفت تصاویر پس از مرمت کاخ کیومرث کاملا نشان می‌دهد که هیچ طرح مرمتی وجود نداشته است و به نظر می‌رسد برای این پروژه از کارگران غیرمتخصص استفاده شده و دستمزد آن‌ها هم روزمزد پرداخت شده است.
این مرمتگر با اشاره به اینکه بر اساس تصاویر موجود، دیوارهای این بنا به‌شیوه‌ای کاملا غیراصولی و با پنجه گچکاری شده است، افزود: «آثار تاریخی را نمی‌توان با ماله کشیدن مرمت کرد. مرمتگران کاخ سروستان باید دیوارها را به‌گونه‌ای بندکشی می‌کردند که تصویر سنگ‌ها قابل مشاهده باشد، اما در کاخ کیومرث این اتفاق رخ نداده و گچ مستقیما با دست روی بنا کشیده شده است.»
کاخ کیومرث بدون پشتوانه فنی و علمی مرمت شد
مهدی پیرحیاتی، مرمتگر برجسته و استاد دانشگاه، پس از مشاهده عکس‌های مرمت کاخ کیومرث، مرمت غیراصولی این بنا را تایید کرد و گفت: «زمانی که شناخت کافی از یک اثر تاریخی وجود نداشته باشد، مداخلاتی که در آن انجام می‌شود، نیز قطعا فاقد پایه و اساس علمی و فنی خواهد بود. این مسئله می‌تواند یک آسیب جدی برای اثر تاریخی محسوب شود.»
او تاکید کرد: «بدتر از آن، مداخله در بنا بدون اتکا به شواهد تاریخی و بدون تهیه طرح مرمت و مطالعات فنی است. تا زمانی که شناخت کاملی از یک اثر نداشته باشیم، هرگونه مداخله می‌تواند به اصالت و یکپارچگی آن آسیب جدی وارد کند.»
این استاد دانشگاه در حوزه مرمت آثار تاریخی افزود: «وقتی با یک مرمت غیر اصولی، ساختار بنا را تغییر می‌دهید، در واقع مرتکب جعل تاریخی شده‌اید. اقدامی که نه‌تنها هیچ پشتوانه علمی و فنی ندارد، بلکه وضعیت اثر را از آنچه بود، وخیم‌تر می‌کند.»
پیرحیاتی ادامه داد: «این اقدام‌ها را می‌توان یک نوع مرمت بد دانست؛ مرمتی که با کمترین امکانات، بدون پشتوانه فنی و بدون تهیه طرح مرمت، صرفا اقدامی شتاب‌زده و برای رفع تکلیف بوده است. این رویه به یک معضل در مرمت بناهای تاریخی تبدیل شده است. تا زمانی که مطالعات و طرح مرمت با در نظر گرفتن تمامی ویژگی‌های اثر، ارزش‌ها و اصالت آن انجام نشود، هرگونه مداخله در آثار تاریخی فرجامی جز تخریب نخواهد داشت.»
مداخله غیراصولی به ساختار بنا آسیب زد
یکی دیگر از مرمتگران استان فارس نیز گفت: «بر اساس قوانین و ضوابط میراث فرهنگی، هرگونه مداخله در اثر تاریخی بدون در نظر گرفتن دوره تاریخی آن، نیازمند یک فرایند اصولی است. این فرایند شامل آسیب‌نگاری، آسیب‌شناسی و طرح مرمت بر اساس مبانی نظری است.»
او افزود: «آنچه در کاخ کیومرث داراب انجام شد، بیشتر نوعی استحکام‌بخشی بوده است تا مرمت. اما متاسفانه فاقد طرح مرمت بوده و اقدام‌های انجام‌شده در این بنا بر اساس طرح آسیب‌شناسی و مرمتی صورت نگرفته است. این در حالی است که کاخ کیومرث در شهرستان داراب، بنایی بسیار شاخص است و حتی پیشینه‌ای قدیمی‌تر از دوره ساسانی دارد. بنابراین ضروری بود که طرح مرمت آن به تایید شورای فنی استان برسد، اما به‌عنوان کسی که در جلسات شورای فنی استان فارس حضور دارم، می‌گویم که چنین طرحی تاکنون مطرح نشده است.»
به گفته این مرمتگر پیشکسوت، انتخاب پیمانکار در مرمت بناهای تاریخی ارزشمند یکی از مهم‌ترین اقدام‌ها است. صرف داشتن گرید و رتبه مرمت دلیلی بر صلاحیت یک پیمانکار برای مداخله در یک اثر تاریخی نیست. بناهای تاریخی فرصت آزمون و خطا را از مداخله‌گران می‌گیرند. هرگونه مداخله غیراصولی می‌تواند به ساختار اثر لطمه بزند و آن را آسیب‌پذیر کند.
او با اشاره به اینکه با مرمت، منظر بصری کاخ کیومرث تخریب شده است، به خبرگزاری ایلنا گفت: «باید از مسئولان پرسید که چرا چنین شیوه‌ای را برای مرمت انتخاب کرده‌اند؟ پرونده مرمتی این بنا کجا است؟ آیا این اثر آسیب‌شناسی شده است؟ واضح است که این بنا هیچ طرح مرمتی نداشته است.»
این مرمتگر در ادامه افزود: «در برخی مرمت‌ها، این رویه پیش گرفته شده که هرچه یک بنا تاریخی‌تر و ارزشمندتر باشد، نظارت بر آن کمتر است. در حالی که حتی خانه‌هایی که در فهرست آثار ملی ثبت نشده‌اند، برای مرمت به ارائه طرح نیاز دارند، چگونه است که این اثر ارزشمند بدون طرح مرمت به یک پیمانکار واگذار شده است؟»
کاخ کیومرث بنایی گِلی و آجری با گچ‌بری‌های ساده و طاق‌های مدور است. این اثر تاریخی در نزدیکی روستای نصیرآباد فورگ، کناره جاده قدیم داراب به بندرعباس قرار دارد. مردم محلی آن را با نام‌های «قصر کیامرث» یا «کاخ کیومرث» می‌شناسند.
بنا بر برخی روایت‌ها، این بنا را بهمن، پسر اسفندیار (معروف به کیومرث) ساخته و به همین دلیل چنین نامی گرفته است. با توجه به معماری طاقدیسی آن و استفاده از سنگ لاشه و گچ، برخی منابع به آن شباهت با کاخ سروستان و قصر فیروزآباد (قلعه دختر) اشاره کرده و احتمال داده‌اند که این بنا محل اقامت شاهان و درباریانی بوده که برای شکار به داراب می‌آمده‌اند.
این نخستین بار نیست که هویت تاریخی یک از آثار باستانی ایران به نام مرمت مخدوش می‌شود. بناهای تاریخی ایران در بیش از چهار دهه گذشته به‌طور فزاینده‌ای با خطر تخریب و از دست دادن هویت تاریخی‌شان مواجه بوده‌اند. مسئولان جمهوری اسلامی گاه با انکار ارزش تاریخی این بناها اقدام به تخریب آن‌ها کردند و گاه نیز به نام مرمت، تیشه بر ریشه هویت تاریخی‌شان زدند. پوشاندن قدیمی‌ترین پل تاریخی اصفهان با قیر، نوسازی نمای خشتی مسجد پامنار با گچ، بازسازی سازه‌های آبی شوشتر و مدرسه خان شیراز با سیمان، بتن‌ریزی قلعه باستانی دختر و مرمت فاجعه‌آمیز مسجد شاه اصفهان طی دو سال اخیر از آن جمله است.
دستکاری و دخالت در هویت تاریخی و اصالت میراث تاریخی که اینک به شکلی نظام‌مند در جمهوری اسلامی ادامه دارد، خطر حذف این آثار از فهرست جهانی یونسکو را نیز در پی دارد.
کارشناسان بارها تاکید کرده‌اند که هدف اصلی مرمت محافظت از یک اثر با پیشینه تاریخی و خوانا کردن تاریخ آن برای بازدیدکنندگان است. این کار تنها از کسانی برمی‌آید که علاوه بر مهارت فنی، دانش تاریخی نیز دارند. ضمن اینکه پژوهش پیش‌نیاز فرایند مرمت است. به‌رغم این ضرورت‌ها، از مجموع سخنان و انتقادهای کارشناسان میراث فرهنگی و مرمت چنین برمی‌آید که بسیاری مواقع، مرمت آثار تاریخی به پیمانکارانی سپرده می‌شود که دانش و تخصص کافی ندارند.
پیش‌تر کاوه منصوری، متخصص مرمت بناها و بافت‌های تاریخی، گفته بود که امروز «جعل‌سازی» بخش مهمی از دنیای مرمت شده است و عده‌ای سوداگر که در بدنه‌های بالای سطوح مدیریتی رفت‌وآمد دارند، نبض بازار را شناخته‌اند و با جعل آثار تاریخی برای خود درآمدزایی می‌کنند.
